ص:2

ص:3

ص:4

دارد و هرگونه پیش داوری یا داوری شتاب زده، دور از واقعیت خواهد بود. تلاش پژوهشگران ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین نعمت اللّه صادقی و همکارشان، سیدمحمد حضرت موسوی در تبیین و تلطیف این پژوهش ستودنی است. آنان کوشیده اند تا با مراجعه به متون و منابع اصلی، غبار ابهام را از چهره مختار ثقفی بزدایند. البته این بدان معنی نیست که همه زوایای زندگی مختار پیراسته شده باشد، بلکه این کار گامی هرچند کوچک و دستمایه ای ابتدایی است که برای پژوهندگان ارجمند در این عرصه فراهم آمده تا دریچه های جدیدی از عملکرد مختار را با نقد و تحقیق به روی مشتاقان بگشایند.

این رهاورد به پژوهشگران و دست اندرکاران برنامه ساز تقدیم می شود تا به شیوه های گوناگون چون: نمایش نامه، فیلم، داستان و... مورد استفاده قرار گیرد. امید که ذخیره ای باشد برای گردآورندگان و بهره برداران در روزی که: «لا ینفع مال و لا بنون الاّ من اتی اللّه بقلب سلیم».

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

قدردانی کرد، محبت او با محبت مولایم حسین علیه السلام در وجودم گره خورد و در دلم جایی برای او در کنار سایر یاران حسین علیه السلام گشودم.

سوگمندانه باید بگویم کسانی که درک و اطلاعی از وقایع تاریخی ندارند گاه به اظهار نظرهای عجیب می پردازند. من نیز با ناباوری شنیدم که: جایگاه مختار نه در بهشت است و نه در جهنم! به جهنم نمی رود چون برای انتقام فرزند زهرا علیهاالسلام به پا خاست و... و به بهشت نمی رود زیرا او دروغگو بود و بر امام زین العابدین علیه السلام دروغ می بست و حتی ادعای نزول وحی به خود می نمود و می خواست در برابر قرآن کتابی از خود عرضه کند!

گفتم یاللعجب، مگر می شود مختار چنین باشد که می گویند؟! و آیا خدا برای بندگانش در آخرت جایی غیر از بهشت و جهنم هم دارد؟! جواب دادند بلی چاهی هست بسیار عمیق در «حضرموت»(1) که خدا ارواح ناپاک بعضی از افراد را در آن مسکن می دهد.

این مسأله باعث شد تا ذهن جست وجوگرم مرا به مطالعه زندگی مختار وا دارد. پس از آن که مختار را شناختم، گفتم حسین جان نمی دانم بر مظلومیت تو و یارانت بگریم یا بر حماقت آن که بیهوده گویی های دشمنان تو را باز می گویند و ضربه ای سنگین تر از ضربه آنان که با شما جنگیدند بر ساحت پاک تو و یاران باوفایت وارد می سازند و در تحریف چهره هایی که برای پیمودن راه تو به پاخاستند همنوایی می کنند.

بر آن شدم تا اگر خدا توفیقی به من عنایت فرمود و زمینه ای فراهم

ص:7

ساخت با قلم قاصرم گوشه هایی از زندگی آن «شمشیر سرخ انتقام آل علی علیه السلام » را برای عاشقان حسین علیه السلام و یارانش به نوشتن گیرم و گامی هرچند کوچک در راه شناساندن چهره تابناک «مختار» بردارم تا شاید بدین طریق دیْن خود را به او ادا کنم؛ امّا مشغله های درسی و مشکلات روزگار و... باعث شد که نتوانم کاری در آن جهت انجام دهم تا این که خداوند زمینه آشنایی مرا با مردی فرهیخته و دلباخته حسین علیه السلام و یاران او، حضرت حجت الاسلام والمسلمین حسینیان در مرکز جهانی علوم اسلامی حوزه علمیه قم فراهم ساخت. وقتی ایشان به من و برادر گرامی و دانشمندم جناب حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد حضرت موسوی موضوعاتی را برای تحقیق در زمینه های تاریخی، از جمله نهضت کربلا و مختار ثقفی پیشنهاد کردند، موضوع زندگی مختار را برگزیدم که به جاست در این جا از ایشان که هم باعث تحقق این کار خیر شدند و هم مشوق و راهنمایی دلسوز برای ما در این جهت بودند، تشکر نماییم. شایان ذکر است که مسؤولیت تألیف کتاب به عهده حقیر بوده اما در زمینه های تحقیق و جمع آوری منابع و مراجعه به متون تاریخی جناب آقای موسوی همکاری داشته اند.

چرا «شمشیر سرخ»؟

«شمشیر سرخ» گویای قیام خونین و مبارزه دلاورانه مختار ثقفی است که برای انتقام گرفتن از قاتلان شهدای کربلا در تاریخ ماندگار گردیده و «فریاد سرخ و رسای» مردی است که همچون صاعقه بر کاخ ستمِ امویان و دشمنان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و «خط سرخ شهادت» را امتداد بخشید.

ص:8

«شمشیر سرخ» همان «شمشیر انتقام آل علی علیه السلام » است که به دست مختار سپرده شد تا بر قلب سیاه شب کیشان بدطینت که بر سپاه کربلا هجوم آوردند و سردار بزرگ آزادگان جهان را به شهادت رساندند فرود آید.

شمشیر سرخ غریو سرخی است به همه ستمگران و ددمنشان تاریخ و بیانگر فریاد جاودانه و رسای خداوند، که می فرماید: «... مسلما ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت.»(1)

و سرانجام، شمشیر سرخ شمشیر انتقام خون حسین علیه السلام و سایر شهیدان کربلاست و دستِ انتقام حق که از آستین مختار بیرون آمد و بر زندگی نکبت بارِ جنایت کاران کربلا خاتمه داد و قصاص خون های به ناحق ریخته شده در سرزمین «نینوا» را گرفت.

و چرا «ایده سبز»؟

ما به این باور رسیده ایم که بستر فکری و اعتقادی قیام پر شکوه مختار ثقفی را دین و انگیزه های والای دینی شکل می داد. او در پرتو نورانیت دین، راه خود را می پیمود و هدف او از قیام و مبارزه با ستم و جنایت کاران، دین بود تا راه را برای اجرای عدالت علوی هموار سازد و زمینه های زندگی سعادتمند را، که جز در پرتو اندیشه های سبز الهی میسر نمی گردد، فراهم آورد.

«ایده سبز» سرچشمه پاک و زلال اندیشه هایی است که از دریای بیکران لطف ازلی جریان می یابد تا نخلستان های زندگی بشری سرسبزی و خُرّمی گیرد، و افکار پلید و شیطانی را که بشر را به «عبودیت غیر

ص:9

خدا» و «بردگی بندگان» فرا می خواند، از فکر و ذهن او بزداید.

ایده سبز، عقیده نجات بخشی است که پیامبران الهی برای نجات بشر از گمراهی مأمور تبلیغ آن بوده اند و حضرت محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله آخرین پرچمدار و پیام رسان این پیام سبز است تا برای جامعه بشری «سلامت و صلح»، «عدل» و «قسط» را به ارمغان آورد و بر کشتزار حیات انسانی بذر «کمال» و «سعادت» فرو پاشد و اندیشه های بشری را به باروری، بالندگی و پویایی برساند.

خلاصه، ایده سبز یعنی این که مختار نیز در شعاع اندیشه های «بالنده»، «عدالت جو» و «صلح خواهِ» اسلام، راه خود را می پویید و به سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان پاک او اعتقاد راسخ داشت.

بنابراین «شمشیر سرخ و ایده سبز» گویای مبارزات خونین مختار با ستمگران و جنایت پیشگانی است که در برابر دین و پیشوایان حق به جنگ برخاستند و دست به جنایات بزرگ و نابخشودنی زدند؛ آنانی که پرچمداران «بیدادگری» و پیام آوران مرگ و نابودی بودند و مختار با شمشیر سرخ خود، قلب سیاه شان را درید و با اندیشه سبز به محو افکار «پلید» و «شیطانی» آنان پرداخت.

ص:10

ص:11

زندگی دارای سخاوت طبع و بزرگوار بود و نیز هرگز از کار و زحمت شانه خالی نمی کرد.

از ویژگی های بارز مختار که در این فصل از آن سخن به میان آمده، بلاغت و فصاحت کلام اوست که شنوندگان را مسحور خویش می ساخت. سپس مواضع سیاسی و اجتماعی مختار و رفتار او با مردم، مستضعفان و موالیان و بردگان بررسی شده و آمده است که او در مقام داوری برای اجرای عدالت علوی در میان مردم همت می گماشت و با دشمنان خود نیز با عدل و انصاف برخورد می نمود و جز جنایت کاران کربلا در صورت تسلط بر سایر دشمنان از مجازات شان چشم می پوشید و با آنان از درِ مدارا و گذشت وارد می شد.

عقاید مختار از جمله مسائلی است که در این فصل درباره آن بحث شده است. به همین مناسبت، از مواضع و دلایل و سازش ناپذیری او با امویان سخن به میان آمده است و ثابت شده که مختار یک شیعه مخلص و انقلابی بود و معارف اسلامی را از محضر اهل بیت علیهم السلام فرا گرفت. نیز در این فصل به رابطه او با امام حسن علیه السلام و نگرش او درباره صلح آن حضرت پرداخته و در آخر این فصل در خصوص عقاید خاندان مختار مطالبی ذکر نموده ایم.

در فصل سوم رابطه مختار با نهضت عاشورا را در دو قسمتِ قبل از حادثه عاشورا و پس از آن بررسی کرده ایم.

در قسمت اول به مخالفت مختار با جانشینی یزید، مهمانداری او از «مسلم بن عقیل» و دلایل آن و دفاع او از مسلم و نیز به زندانی شدن او به دست «عبیداللّه زیاد» و سپس آزادی او پرداخته شده و آمده است که

ص:12

چگونه مختار به آینده خود از زبان «میثم تمار» در زندان آگاهی یافت.

در قسمت دوم این فصل به زندگی مختار پس از حادثه عاشورا پرداخته ایم. این بخش از زندگی مختار در حقیقت آغاز دوران زندگی پر ماجرای او برای مبارزه با امویان و جانیان حادثه کربلاست. در این راه او قسم یاد کرد و تصمیم قاطع گرفت تا هنگامی که ستمگران و جنایت کاران فاجعه کربلا را به مجازات نرساند، از پای ننشیند و به دنبال این تصمیم به مکه نزد عبداللّه بن زبیر رفت؛ زیرا شنیده بود که او در میان مردم از امام حسین علیه السلام به بزرگواری یاد می نماید و یکی از اهداف حرکت خود را تنبیه و مجازات قاتلان آن حضرت و اصحاب او برای مردم معرفی می کند.

مختار با توجه به شناختی که از ابن زبیر داشت شرایطی را برای همکاری خود با او مطرح ساخت، ولی ابن زبیر در مرحله اول توجهی به مختار و شرایط او نکرد؛ زیرا می دانست که وی مردی نیست که به عقاید و خواسته ابن زبیر پای بند باشد. او هرگز از محبت اهل بیت علیهم السلام و خاندان علی علیه السلام چشم نمی پوشید؛ در حالی که ابن زبیر آنان را رقیبان سرسخت خود برای رسیدن به خلافت می دانست.

امّا زمانی که خطر حمله اموی ها به مکه حتمی گردید، ابن زبیر به سراغ مختار رفت و بر خلاف میل و اعتقاد خود، شرایط مختار را ظاهرا پذیرفت. امّا در واقع هدف ابن زبیر از پذیرش آن این بود که به کمک مختار خود را از اوضاع دشواری که ممکن بود به نابودی او منجر شود نجات بخشد که نجات هم یافت.

اموی ها برای نابودی ابن زبیر به مدینه تهاجم خونینی کردند و کعبه

ص:13

را نیز به آتش کشیدند امّا بر اثر تدبیر و فداکاری و توان مندی مختار کاری از پیش نبردند. در نبرد مکّه مختار واقعا درخشید و به عهد خود نسبت به ابن زبیر وفادار ماند.

ابن زبیر پس از پشت سر نهادن اوضاع دشوار و مرحله ای که اگر مختار نبود احتمال نابودی او بسیار زیاد بود، همه قول و قرارهای خود با وی را با ناجوان مردی زیر پا نهاد و نه تنها به هیچ یک از آن ها عمل نکرد، بلکه به مختار فهماند که دیگر به او نیازی ندارد.

عهد شکنی ابن زبیر باعث ناامیدی و جدایی مختار از او شد. لذا تصمیم گرفت تا کار مبارزه با امویان و قاتلان امام حسین علیه السلام را، که در نظر او نمونه های عینی و بارزی از ستمگری و جنایت پیشگی بودند، بدون ابن زبیر آغاز نماید.

در فصل چهارم درباره زمینه های قیام مختار سخن گفته شده است. در این فصل نخست به رابطه محمد حنفیه با نهضت مختار و نقش امام سجّاد علیه السلام در آن پرداخته شده و سپس از بازگشت او به عراق و حضور او بر سرِ مزارِیار و تجدید میثاق با معشوقش حسین علیه السلام ذکری به میان آمده است.

حرکت «توابین» و برافروخته شدن خشم مردم عراق بر ضد خاندان اموی و تلاش ابن زبیر برای تسلط بر عراق از جمله مسایل مهمی بودند که مختار در عراق و به خصوص در کوفه با آن ها روبه رو بود.

موضع مختار در برابر دو جریان اموی ها و زبیری ها روشن بود؛ زیرا هر دوی آنان با آمدن مختار به عراق و شکل گیری نهضت او سخت در هراس بودند و درصدد بر آمدند تا آن را در همان آغاز خفه کنند. امّا

ص:14

حرکت توابین، به نظر مختار دارای اشتباهاتی بود که سرانجام بر اثر آن ها ستاره بختشان پس از اندکی رو به افول نهاد و آنان به اهداف خود یعنی نابودی قاتلان شهدای کربلا دست نیافتند.

مختار در عراق به پیروزی های چشم گیری نایل شد. او توانست با جلب و جذب ابراهیم بن اشتر کوفه را از چنگ زبیری ها در آورد و آن را مقر حکومت خود قرار دهد و از مردم بیعت بگیرد و... .

در فصل پنجم به سیاست حکومت و تشکیلات اداری و نظامی مختار پرداخته ایم. هم چنین ماجرای نخستین نبرد پیروزمندانه او به فرماندهی «یزید بن انس» و سرکوبی شورش اَشراف در کوفه _ که ما از آن به «امویان نقابدار» تعبیر نموده ایم _ در این فصل بیان شده است.

در فصل ششم، که درباره انتقام گرفتن و سرکوبی قاتلان امام حسین علیه السلام و یاران اوست، به نحوه مجازات جنایت کاران کربلا و سپس به جریان دومین نبرد موفقیت آمیز مختار با سپاه شام پرداخته ایم که به کشته شدن عبیداللّه بن زیاد و هفتاد هزار نفر از سپاه او به دست نیروهای مختار به فرماندهی ابراهیم بن اشتر انجامید. پس از این نبرد سر ابن زیاد به نزد حضرت سجّاد علیه السلام فرستاده شد و آن حضرت در حق مختار دعا کرد. این فصل توأم است با اوج شکوه و عظمت حکومت مختار و پیروزی های چشمگیر او در دو جبهه نفاق داخلی و دشمنان خارجی اش یعنی اشراف کوفه و اموی ها.

در فصل هفتم از جریان رویارویی مختار و ابن زبیر در دو جبهه حجاز و عراق سخن به میان آمده است که در جبهه حجاز مختار پس از ناکامی نقشه اش در تصرف مدینه توسط «شرحبیل» موفق شد تا بار دیگر

ص:15

در مرکز قدرت ابن زبیر نفوذ کند و جان محمد حنفیّه و یاران او یعنی بنی هاشم و شیعیان را که در چنگ ابن زبیر قرار داشتند نجات بخشد.

امّا در جبهه عراق ابن زبیر با استفاده از موقعیتی که توسط برادر خود «مصعب» در بصره کسب نموده بود توانست با بسیج کردن فراریان و اشراف ناراضی کوفه جبهه جدیدی رابر ضد مختار بگشاید و از داخل به ضربه زدن به مختار بپردازد، و با وارد کردن اشراف بصره و مهم تر از همه با قانع ساختن «مهلّب» یکی از بزرگ ترین و شجاع ترین فرماندهان عراق کار را بر مختار سخت کند و او را در زیر آماج حملات منافقان داخلی و دشمنان خارجی قرار دهد.

مختار در آخرین نبرد با مصعب از خود دلاوری، رشادت و ایثار بی نظیری نشان داد، امّا بر اثر عواملی چون نفاق داخلی و سستی و بی وفایی عده ای از یاران خود به شهادت رسید.

در فصل هشتم به بررسی و پاسخگویی مهم ترین شبهاتی پرداخته شده که در مورد شخصیت و نهضت مختار مطرح است، و ضمن نقل نمونه های از دو نوع روایاتی که در ذم و مدح او نقل شده، روایاتی که شخصیت او را مورد تخطئه قرار داده اند بررسی شده و درباره صحت و سقم آن ها سخن به میان آمده است.

ضمیمه ای که در پایان کتاب می آید، سخنی است با برنامه سازان و عزیزانی که از این کتاب برای تهیه فیلم و سریال استفاده خواهند کرد. از آن جایی که این کتاب از جنبه های کاربردی برای ساختن فیلم و سریال نیز برخوردار است، در این قسمت سعی شده تا برای بالا بردن کیفیت فیلم و برای شناساندن و بیان درست شخصیت و نهضت پر شکوه مختار

ص:16

مطالبی مطرح شود.

با درود بر آنانی که در جاده درستکاری و رستگاری گام می نهند.

ص:17

ص:18

ص:19

ص:20

حرکتی مهم در تاریخ اسلام ایجاد کند و منشأ وقایع تاریخ ساز شود. ما قبل از آن که به بررسی این مسایل بپردازیم و سخن را از دوران کودکی او شروع کنیم لازم می دانیم نخست به بررسی موقعیت قبیله و خانواده او بپردازیم، تا زمینه های تربیتی و پرورشی مختار و سنگ بنای شخصیتی او برای ما بهتر روشن گردد.

مختار وابسته به قبیله ثقیف است که سیادت و بزرگی شهر طائف را به عهده داشت. قبیله ثقیف، هم از نظر ثروت و هم از نگاه شجاعت و جوان مردی، در میان قبایل عرب شهرت داشت و از احترام خاصی در میان آنان برخوردار بود.

ص:21

آورده نیز زبانزد شده بود که در حقیقت آنان از آن راه به بسط زمینه های نفوذ اجتماعی و قدرت سیاسی خود می پرداختند و با بخشش های سنجیده به افرادی خاص، از جمله سران قبایل و اشخاص صاحب نفوذ در میان قبایل، بیش ترین سود را می بردند.

این سیاست اشراف قریش و پذیرایی گرم هر ساله آنان از زایران مکّه باعث شده بود تا قریش در این شهر رهبری سیاسی و دینی اعراب را به دست آورد و پایه های قدرت سیاسی و اقتصادی خود را مستحکم تر کند و حاکم بلا منازع دینی جزیره العرب باشد.

دومین قبیله پس از قریش قبیله ثقیف بود که از لحاظ ثروت و بزرگی در میان عرب ها شهرت یافته بود، امّا ثقیف این موقعیت را بیش تر، از موقعیت شهر طائف به دست آورده و مرهون آن بود؛ شهری که در دوازده فرسخی شرق مکّه قرار دارد و از آن جایی که نسبت به مناطق اطراف خود از ارتفاع بیش تری برخوردار است، دارای آب و هوای معتدل، مزارع سرسبز و باغ های میوه پر بار است، به طوری که در وصف آن منطقه گفته شده: «منطقه ای از شام به حجاز منتقل شده است.»(1)

با این حال، نه تنها میان دو قبیله ثقیف و قریش مشکلی پیش نیامد و رقابت بر سر تصاحب موقعیت سیاسی و اجتماعی در میان سایر قبایل وجود نداشت، بلکه در میان اشراف مکّه و قبیله ثقیف ارتباط نزدیک و دوستانه ای وجود داشت، به گونه ای که اشراف مکّه در طائف دارای املاک و باغ های میوه بودند و آن جا را ییلاق خود می دانستند. اشراف

ص:22

مکّه به مردم طائف کمک می کردند و به آنان وام می دادند؛ زیرا آنان به علت درآمد هنگفتی که از زایران مکّه به دست می آوردند دارای ثروت بی شماری شده بودند و از تمام عرب ها سرمایه بیش تری داشتند.(1)

بنابراین، هر دو قبیله از مزایا و موقعیت مکّه و طائف تا حدودی یک دیگر را برخوردار می ساختند.

ص:23

قبیله ثقیف در برابر اسلام نسبت به همه قبایل عرب سرسختی بیش تر نشان می داد، حتی پس از این که مسلمانان محاصره طائف را رها ساختند نه تنها دست از جنگ نکشید بلکه وانمود می کرد که مقاومت و برتری آنان باعث انصراف پیامبر صلی الله علیه و آله از ادامه محاصره طائف شده است.

در موقعیتی که سپاه اسلام هر روز به پیروزی های چشم گیری دست می یافت و قبایل عرب یکی پس از دیگری تسلیم می شدند قبیله ثقیف بر سائر قبایل تفاخر می کرد که توانسته است در برابر سپاه اسلام بایستد و آنان را به شکستن محاصره طائف وا دارد.

این موضع ثقیف باعث شد تا آنان از سایر قبایل جدا شوند و منزوی گردند.(1) اما پس از آن که این قبیله به دین اسلام مشرف شدند، به همان میزان وفاداری خود را به اسلام نشان دادند و در گسترش اسلام نقش بسزایی را ایفا کردند.

ص:24

آنان در زمان جاهلیت را به مخاطره انداخته و منابع بی حساب و درآمد مالی را که آنان از کعبه به دست می آوردند از آنان می گرفت. در حقیقت مقاومت اشراف مکه در برابر اسلام جنبه مادی و سیاسی داشت و آنان برای حفظ موقعیتی که داشتند می جنگیدند، امّا قبیله ثقیف در جنگ با اسلام چنین انگیزه ای نداشت؛ زیرا درآمد آنان بیش تر مرهون زمین های وسیع و حاصل خیز و باغ های میوه طائف بود. البته کار تجارت هم در طائف رواج داشت؛ که اسلام هرگز قصد محرومیت یا به انحصار کشیدن این منابع را از آنان نداشت و آن ها نیز از این جهت از سوی اسلام احساس نگرانی نمی کردند. بنابراین نمی توان گفت که ثقیف و مردم طائف به سبب کمک های اشراف مکه یا حتّی به خاطر هم پیمانی میان اشراف و سران دو قبیله دست به این مقاومت طولانی زدند؛ زیرا کمک های اشراف مکه آن چنان مهم و چشم گیر نبود تا با قطع شدن آن، اخلال و کمبودی در زندگی آنان ایجاد نماید و آنان را در مضیقه قرار دهد. هم چنین هم پیمانی سران و اشراف ثقیف با اشراف مکه را نیز نمی توان انگیزه اصلی مقاومت آنان در برابر اسلام شمرد؛ زیرا در هنگامی که خود اشراف مکه تسلیم شده بودند و مقاومت شان شکسته شده بود و ابوسفیان، سردار سپاه قریش، در برابر عظمت و شکوه اسلام سر تسلیم فرود آورده بود، قبیله ثقیف قصد باز پس گیری مکه را داشت و مصمم بود تا با باز پس گیری مکه به جنگ خود ادامه دهد.

بنابراین، به نظر می رسد سه عامل بیش از همه می تواند مقاومت قبیله ثقیف را توجیه کند:

1. پای بندی آنان به آیین بت پرستی و اعتقادات زمان جاهلی؛

ص:25

2. «داشتن روحیه خودخواهی و بزرگ منشی که از آنان مردمان سرکش، جنگجو و مغرور ساخته بود»؛(1)

3. نشناختن اسلام و برنامه های حیات بخش آن.

این سه عامل به علاوه تبلیغات اشراف قریش بر ضد اسلام باعث شده بود آنان در بدو امر نسبت به اسلام که دینی است مخالف همه افتخارات و سنت های غلط اجتماعی، اعتقادی و قبایلی، دشمنی بورزند، امّا همین که راه برای تماس میان سران ثقیف و اسلام باز شد و نوای روح بخش اسلام به گوش آنان رسید، آنان برخلاف اشراف قریش با دل و جان اسلام را پذیرفتند و به آن به عنوان آیین نجات بخش ایمان آوردند.

بر خلاف مکه، در طائف اسلام نفوذ خود را از سران قبیله ثقیف شروع کرد؛ در حالی که در آن زمان قبیله ثقیف همان موقعیتی را در طائف داشتند که قبیله قریش در مکه از آن برخوردار بودند. این خود بهترین دلیل بر مدعّای ماست که گفتیم قبیله ثقیف برای انگیزه های مادی با مسلمانان نمی جنگیدند؛ یعنی انگیزه های مادی و حفظ موقعیت سیاسی و اجتماعی نقش عمده را در مقاومت آنان در برابر اسلام نداشت، از همین رو «پس از رحلت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به رغم بازگشت عده زیادی از قبایل عرب به آیین سابق، قبیله ثقیف همچنان با علاقه زیادی در اسلامِ خود باقی ماندند.»(2)

ص:26

ص:27

خواست تا به طائف باز گردد و قبیله خود را به اسلام دعوت نماید. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله او را از این اقدام بر حذر داشت تا جانش از گزند مردم طائف در امان باشد، ولی او با اتکا به مقام ارجمند خانوادگی و موقعیت شخصی خویش در میان ثقیف، قصد عزیمت کرد و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: من نزد آن ها از نوزادشان عزیزترم.

چون عروه به طائف بازگشت قوم خود را به اسلام دعوت نمود و سپیده دم به غرفه فوقانی خویش رفته، مردم را به نماز و ایمان به خدا فرا خواند. مردم به عروه هجوم آوردند و او را با تیر هدف ساختند. او با خوش وقتی زیاد در راه خدا شهید شد. عروه از کسانش تقاضا کرد جسدش را نزد مسلمانانی که در محاصره طائف شربت شهادت نوشیده بودند به خاک بسپارند.

سپس فرزند وی، «ملیح»، به همراه «قادب بن اسود» به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پناه آوردند و اسلام اختیار نمودند و گفتند: ثقیف را ترک می گویند و در هیچ کاری با آنان مشارکت نخواهند کرد.(1)

ص:28

برای گسیل به سرحدات عراق و ایران و فتح آن سرزمین ها آماده شوند و از همه خواست تا در این جهاد بزرگ شرکت کنند. ابوعبید نخستین داوطلبی بود که آمادگی خود را برای شرکت در جهاد اعلام نمود و دومین نفر سعد بن عباده انصاری و پس از او سَلیط بن قیس بود. به دنبال آنان مردم گروه گروه برای حرکت به سوی عراق و ایران به آن ها پیوستند.(1)

عمر از آن جایی که ابوعبید را برای امر فرماندهی در این جنگ لایق می دانست خود او را به فرماندهی سپاه اسلام منصوب ساخت و چون در این باره از اطرافیان خود مشورت خواست آنان مخالفت کردند و از خلیفه خواستند تا یکی از صحابه با سابقه پیامبر صلی الله علیه و آله را از میان مهاجرین یا انصار بر این امر برگزیند، اما عمر نپذیرفت و گفت: «نه به خدا چنین نمی کنم، خدا شما را به واسطه سبقت در اسلام و سرعت در جهاد با دشمن ارجمند داشته. اگر هراس داشته باشید یا از مرگ بترسید، کسی که در قبول تقاضا و در دفاع سبقت بگیرد، برای ریاست ترجیح دارد. به خدا جز کسی که نخست تعیین کرده ام دیگری را به فرماندهی آن ها نمی گزینم.(2) سپس عمر خطاب به ابوعبید گفت: تو فرمانده لشکر

ص:29

خواهی بود و به او توصیه کرد که با اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله که در کنار اویند، مشورت نماید و سخنان آنان را بپذیرد و در امور، اینان را با خود همراه کند.(1)

ص:30

گفتند همان طعام را برای آن ها نیز حاضر ساخته اند.»(1)

ص:31

در این جنگ هفت نفر از مردان ثقیف پشت سر هم فرماندهی را به دست گرفتند و یکی پس از دیگری کشته شدند، و آن گاه فرماندهِ دیگرِ ثقیف به نام عبداللّه بن مرشد توانست قشون اسلام را رهبری کند و از رود فرات عبور دهد. به این طریق سپاه اسلام از آسیب رهایی یافتند. در این معرکه چهار هزار نفر کشته شدند یا با غرق شدن در فرات از میان رفتند.

از میان هفت نفر جانشینان ابوعبید نخستین کسی که فرماندهی قشون را به عهده گرفت و به شهادت رسید فرزند او جبر بود. ابوعبید پیش از جنگ فیل ها دستور داده بود چنانچه خود او در جنگ جان بسپارد، جبر جای او را بگیرد و به مسلمانان توصیه کرده بود از او اطاعت کنند.(1)

دومه، مادر مختار، که همراه شوهرش آمده بود، قبل از شهادت ابوعبید خواب دید: کسی از آسمان فرود آمد که ظرفی پر از شراب بهشتی در دست داشت. ابوعبید با چند تن از یاران از آن شراب نوشیدند. وقتی آن زن به ابوعبید خبر رؤیا [ی خود] را داد وی گفت: «به خواست خداوند ما شربت شهادت را خواهیم چشید.»(2)

ص:32

داده بودند.(1)

ابوعبید، پدر مختار، قبل از ازدواجش بسیار مشکل پسند و در پی همسر ایده آل بود... شبی در خواب می بیند که یک نفر به او می گوید: برو دَوْمَه زیبا را بگیر که پشیمانی ندارد و او همان است که می خواهی.(2)

دومه علاوه بر محسنات مذکور، زنی شجاع و دلاور بود. دکتر کربوتلی در این باره می نویسد: دومه یکی از زنان قهرمان عرب است. او هنگام فرماندهی ابوعبید بر قشون مسلمانان در عراق همراه وی بود و در جهاد در راه خدا با او مشارکت نمود و از خود شجاعت نشان داد و نیز شاهد کشته شدن همسر و فرزند خویش (جبر) بوده است.(3)

در اعلام النساء، به نمونه ای از شجاعت و غیرت او اشاره شده است: وقتی مختار همراه با پنجاه تن از خاندان و اقوامش در اطراف قصر کشته شدند و مردم فرار کردند، ابو محجن گفت به دومه گفتم بیا تا تو را به دوشم قرار داده، از معرکه نجاتت دهم؛ امّا دومه نپذیرفت و گفت: به خدا سوگند ترجیح می دهم به اسارت روم تا آنان [دشمنان] مرا [با آن حالت فرار ]به پشت تو ننگرند.(4)

ص:33

ص:34

صحابه وفادار و شاگرد برجسته حضرت علی علیه السلام است، نقل می کند.(1)

مختار از ایام کودکی با حسنین علیهماالسلام و مخصوصا با مسلم بن عقیل بن ابی طالب پرورش یافته و با آنان همراه بود.»(2)

ص:35

که برخلاف جوامع و نظام قبیله ای حاکم بر عرب های جاهلی که آنان را تکه تکه نموده بود و همیشه آتش جنگ و منازعات قومی را در میان شان شعله ور نگه می داشت و رشته های وحدت میان آنان را از هم گسیخته بود، دارای نظام و حکومت و تشکیلات اداری با سابقه ای بودند. دیدن این موضوعات دنیای تازه ای را فرا روی اندیشه سیّال مختار گشود؛ زیرا وی برخلاف اکثر فرماندهانی که از سوی خلفای وقت در عراق، ایران و خراسان بزرگ مأمور می شدند، دیدگان خود را بر روی همه واقعیات می گشود و قلب کوچک اما ذهن جستجوگر و حقیقت یابش در پی درک و فهم حقایق بود. او خوبی ها و نقایص مردمان آن سامان را بررسی می کرد و به دور از عصبیت های کور جاهلی که لکه ننگ آن بر دامن اکثر منصوبان اموی و عباسی و بسیاری از فرستادگان خلفای وقت نشسته بود، با اندیشه باز به قضایا و واقعیات موجود می نگریست. علامه مجلسی در مورد شرکت مختار و سهم او در جنگ فتح ایران و عراق و تأثیری که آن بر روی مختار گذاشت چنین می نگارد: مختار فعّالانه در این جهاد شرکت کرد و کوشید تا از نزد پدر که نمی گذاشت او در خط مقدم وارد کار و زار گردد بگریزد و خود را در صفوف اول جنگ برساند، امّا عمویش «سعد بن مسعود» او را از این کار منع می نمود.(1)

علامه مجلسی می افزاید: شرکت مختار در این جنگ اثر مهمی در شهامت و شجاعت او نهاد و از او مبارزی نترس و بی باک ساخت.(2)

ص:36

اگر شرکت مختار در دوران کودکی در جنگ بزرگ و فتح بلاد غیر عرب بر بُعد مبارزاتی شخصیت او اثر گذاشت و جنبه های نظامی او را در صحنه های نبرد پرورش داد بی تردید ارتباط او با خاندان اهل بیت علیهم السلام در بُعد معنوی، روی مختار نقش مهم و تأثیر به سزایی گذاشت و او را از قید و بندهای جاهلی و عصبیت های قومی رها و دارای اندیشه باز و بزرگی ساخت.

ارتباط مختار و خانواده او با خاندان اهل بیت علیهم السلام ، مخصوصا عموی مختار، سعد بن مسعود، که از شخصیت های نامدار اسلام و از یاران مخلص امیرمؤمنان و ائمه اطهار علیهم السلام ، بود(1)، روی اندیشه و روح مختار تأثیر گذاشت و هم نشینی وی با امام حسین علیه السلام و صمیمیت دوران کودکی او با مسلم بن عقیل که تا آخر همچنان گرم ادامه داشت و باعث شد که بعدها با ورود مسلم در کوفه از خانه مختار به عنوان پایگاه مرکزی شیعیان و گرفتن بیعت به نفع امام حسین علیه السلام استفاده نماید، سنگ بنای شخصیت فکری مختار را پی ریخت و بُعد فکری و اعتقادی او را ساخت.

ص:37

ص:38

ص:39

ص:40

علامه شریف القرشی در وصف مختار می گوید:

مختار از برجسته ترین و مشهورترین شخصیت های عرب است که تاریخ اسلام آن را معرفی کرده. وی نقش مهمی در ایجاد حوادث سیاسی و اجتماعی عصر خود ایفا کرد و از روشن ترین چهره هایی است که تأثیر به سزایی بر جریانات و حوادث و موضع گیری های سیاسی و اجتماعی زمان خود داشته است. او توانایی و کفایتِ کاری و سیاسی خود را در فکر و عمل به ثبوت رسانیده است.(1)

شریف القرشی می افزاید: «بعضی از نویسندگان درباره مختار می گویند که او از درایت بالا و هوش سرشاری برخوردار و یک جامعه شناس دقیق و سیاست مدار برجسته و دور اندیش بود و به شیوه های تبلیغ و به حرکت در آوردن جامعه کاملاً آشنایی داشت ... .»(2)

به اعتراف همه مورخان که درباره مختار تحقیق کرده اند، او از دوراندیشی، هوش و درک بالایی برخوردار بود و در تحلیل حوادث و وقایع کم تر اشتباه می کرد.

ص:41

دستگیر کرد و از آنان خواست تا مختار را لعن کنند و از او بیزاری جویند. همسران مختار به مصعب گفتند: چگونه مختار را لعن کنیم و از او بیزاری جوییم در صورتی که او همیشه به خدای خود تکیه داشت، روزها را روزه می گرفت و شب ها به عبادت و نماز و ستایش پروردگار مشغول بود و جان خود را در راه رسول اللّه صلی الله علیه و آله و دوستی و وفاداری و خون خواهی اهل بیت او فدا نمود.(1)

در بحارالانوار آمده است که مختار پس از این که از قاتلان امام حسین علیه السلام انتقام گرفت و آنان را به جزای اعمال زشت شان رسانید اکثر روزها را به شکرانه این موفقیّت روزه می گرفت. پس از آن که مختار حرمله، قاتل سنگ دل علی اصغر علیه السلام ، را به جزای اعمالش رساند از اسب پیاده شد و دو رکعت نماز به جای آورد و سجده طولانی کرد.(2)

جناب محمدحسن محمدی نیز ماجرای مذکور را نقل می کند که

ص:42

خلاصه آن را ذکر می کنیم:

وقتی مختار حرمله را به نحوی که بعدا ذکر خواهد شد کشت، منهال که به تازگی از نزد امام زین العابدین علیه السلام آمده بود، بسیار تعجب کرد و سه بار گفت: «سبحان اللّه »، مختار متعجب شد و دلیلش را پرسید. منهال نفرین امام زین العابدین علیه السلام در حق حرمله را به مختار نقل کرد که فرموده بود: «پروردگارا، تلخی آهن و حرارت شدید آتش را در دنیا به کام او [حرمله ]بریز.»

وقتی مختار سخن امام زین العابدین علیه السلام را شنید از این جهت بسیار خوشحال شد که عمل او مورد رضایت و خواست امام زین العابدین علیه السلام بوده، از همین رو دو رکعت نماز خواند و سجده طولانی نمود.(1)

علامه شریف القرشی می نویسد: «مختار دارای زهد و تقوای بسیار زیادی بود و به مسایل و مبانی دینی و اعتقادی پای بندی بسیاری داشت.»(2)

در انساب الاشراف جمله ای را از حجاج بن یوسف ثقفی در وصف مختار نقل می کند که هم اعتراف حجاج را درباره دلاوری مختار در جنگ و مبارزه با دشمنانش می رساند و هم صراحت دارد که او انسان متدین و مؤمنی بوده است.(3) از این اعتراف حجاج معلوم می شود که نه تنها دوستان مختار بلکه دشمنان او نیز به تدیّن و زهدش شهادت می دهند.

علامه مُقرّم در مقتل الحسین می گوید: «زهد، تقوا، علم و فضیلتی را

ص:43

که مختار داشت از مکتب اهل بیت علیهم السلام آموخته بود و به مدد آن مردم را به راه راست و به سوی خدا فرا می خواند.»(1)

ص:44

خون خواه شهدای کربلا معرفی نموده بود و تبلیغ می کرد که برای انتقام گیری از قاتلان امام حسین علیه السلام قیام کرده، بارها بنی هاشم را مورد تعدی قرار داد و به محمد حنفیّه و فرزندان او ستم نمود و برای بیعت گرفتن از آل علی علیه السلام و بنی هاشم با خشونت و کینه برخورد می کرد؛ چنان که ابن یعقوب می گوید:

عبداللّه بن زبیر با بنی هاشم سخت بنای تعدی گذاشت و دشمنی و کینه ورزی با ایشان را آشکار ساخت تا آن جا که درود بر محمّد صلی الله علیه و آله را در خطبه اش ترک کرد و چون به او گفته شد: چرا درود بر پیامبر را ترک کردی؟ گفت: او را خاندان بدی است که هرگاه ذکر او به میان آید گردن کشند و هرگاه نامش را بشنوند گردن های خود را برافرازند.(1)

ابن زبیر محمد حنفیّه و عبداللّه بن عباس و بیست و چهار مرد از بنی هاشم را گرفت که با او بیعت کنند و چون زیر بار نرفتند، آنان را در حجره زمزم حبس کرد و به خدایی که جز او نیست قسم خورد که اگر با وی بیعت نکنند آنان را به آتش کشد.

در پی این، محمد حنفیّه به مختار چنین نامه نوشت:

به نام خدای بخشنده مهربان

از محمد بن علی و کسانی که از آل پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد وی اند، به مختار بن ابی عبید و کسانی که از مسلمانان همراه اویند، امّا بعد، همانا پسر زبیر ما را گرفته و در حجره زمزم زندانی کرده و به خدایی که جز

ص:45

او خدایی نیست قسم خورده است که باید با او بیعت کنیم یا همان را [خانه زمزم] را بر سر ما آتش زند. پس به فریاد ما برس.(1)

مختار بر خود وظیفه می دانست تا به این خاندان از طریق امام زین العابدین علیه السلام یاری رساند. امام باقر علیه السلام می فرماید: «مختار هدایایی به خدمت پدرم امام سجاد علیه السلام فرستاد و آن حضرت آن ها را پذیرفت و خانه های ویران شده بنی هاشم را تعمیر کرد و زنان و مردان تهی دست بنی هاشم به وسیله همان اموال ازدواج کردند.»(2)

ص:46

حسن مجتبی علیه السلام نیز او را به همان وظیفه ابقا کرد، امّا پس از آن که امام حسن علیه السلام با معاویه صلح کرد و زمام امور به دست معاویه افتاد سعد به دلیل این که از یاران باوفای امام علی علیه السلام و دوست داران اهل بیت علیهم السلام بود و امام حسن علیه السلام را در خانه خود پناه داده و معالجه نموده بود، از استانداری مدائن عزل شد. سعد آن مزرعه را خرید و زندگی آرام و عادی را در آن جا شروع نمود. مختار نیز که پس از شهادت پدرش همراه عمویش سعد زندگی می کرد در آن جا به کارهای کشاورزی می پرداخت.

دکتر کربوتلی در این زمینه می نویسد:

مختار بر خلاف تمام عرب های معاصر خود به کار زراعت علاقه مند بود. در آن زمان عرب ها فقط به حرفه جنگ و در کار حکومت اشتغال داشتند و زراعت و حرفه های دیگر را که از شغل های ناچیز می دانستند به موالی واگذارده بودند. امّا مختار در حومه کوفه زراعتی بزرگ داشت و عده ای از موالی در کشت آن با او همکاری می نمودند.(1)

ص:47

خود را گرم و رعب و ترس در میان مخالفین خود ایجاد می نمود. خطابه های شدید اللحن و تند او قلوب طرفداران حکومت بنی امیّه را پر از خوف و هراس ساخته بود؛ از این رو عمرسعد و شَبَث بن رِبعی و یزید بن رُوَیم به عبداللّه بن یزید حُطَمی که از طرف ابن زبیر حاکم کوفه بود پیشنهاد کردند که مختار را بگیرد و به زندان بیندازد(1) و گفتند اگر وی آزاد باشد ممکن است با سخنان جذاب خود مردم را بر ضد آنان بشوراند.

دکتر کربوتلی می نویسد:

مختار خطیبی زبردست بود. مراجع قدیمِ تاریخی بسیاری از نطق های حماسی او را ثبت نموده اند، وی هنگام خطابه توجه شنوندگان خود را به خود جلب می ساخت و آنان را به گریه می انداخت و احساسات شان را بر می انگیخت و ایشان را برای هرگونه فداکاری و جانبازی آماده می ساخت.(2)

هوش فوق العاده، موقعیت شناسی و به قول کربوتلی «حُسن روان شناسی دقیقی که مختار داشت»(3) باعث شده بود تا بتواند از سخنانش بیش ترین و بهترین بهره را برای به حرکت درآوردن مردم ببرد و آنان را بر حکام اموی بشوراند. البته او تنها از خطابه و شعر برای بسیج مردم استفاده نمی کرد بلکه از عوامل تبلیغاتی دیگر از قبیل تظاهرات و اشاعه اخبار در کنار سخنرانی استفاده می نمود. به قول کربوتلی «در واقع

ص:48

افکار و وسایلی که مختار برای نیل به هدف خویش داشت به آن زمان تعلق نداشت.»(1)

ابن الغرق در گفت وگو با حجاج، والی سفاک عراق و منصوب از سوی عبدالملک مروان خلیفه اموی، نقل می کند که وقتی حجاج از مختار سخن می گفت، به رغم عنادی که با وی داشت فصاحت و بلاغت او را می ستود و جملات زیبا و موزونی را که از مختار شنیده بود نقل می کرد.(2)

ابن کثیر نیز می گوید:

مختار لشکرش را برای جنگ با ابن مطیع، فرماندار کوفه، سازمان دهی و آماده کرد و نماز صبح را با آن ها به جماعت خواند. در رکعت اول سوره «النّازعات» و در رکعت دوم سوره «عبس و تولّی» را قرائت نمود. ابن کثیر می افزاید: یکی از کسانی که نماز مختار را در آن صبح شنیده است نقل می کند که امام جماعتی با لهجه ای زیباتر و فصیح تر از او [مختار] ندیده و نشینده است.(3)

ص:49

ص:50

شد، پیشوای عدالت گستر امیرمؤمنان علی علیه السلام بود که مخالفت های شدید اشراف منشان عرب و جهالت، تنگ اندیشی و جمودیت مقدس مآبانی که فقط توان درک ظاهر امر را داشتند و سستی و بهانه جویی یارانی که نه طاقت گرما را داشتند و نه تحمل سرما را و شیطنت و ترفندهای معاویه باعث شد تا او در میان هجوم مشکلات و جنگ های داخلی که بر او تحمیل شده بود تنها بماند و فرصت کافی برای تحقق عدالت نیابد.

مختار که به او لقب «شمشیر انتقام آل علی علیه السلام » را باید داد، با افکار و اندیشه های عدالت خواه امیرالمؤمنین علیه السلام آشنا بود و از امتیازجویی ها و ناعدالتی های امویان رنج می برد و از این که تفاخرات جاهل دوباره زنده شده ناخرسند بود.

ص:51

عراق بودند. او وظایف مهمی به موالی وا نهاد و حقوق سیاسی و اقتصادی آنان را باز گردانید.(1)

ص:52

مختار جز در برابر عاملان حادثه دردناک کربلا و قاتلان امام حسین علیه السلام و یاران او، در قبال سایر دشمنان از خود بردباری نشان می داد و حتی با کسانی که با او می جنگیدند از درِ مدارا و بخشندگی وارد می شد. نقل شده است وقتی قاسم بن جارود را به اتهام شرکت در جنگ کربلا پیش مختار آوردند، قاسم با ترس و وحشتی که بر جانش مستولی شده و زبانش بند آمده بود گفت:

امیر، به خدا من در کربلا نبودم امّا اقرار می کنم که «ابن اشعث» را یاری کرده و با تو جنگیده ام. قبلاً سیصد نفر را بخشیده ای، مرا هم ببخش و از سر تقصیر من بگذر.

مختار گفت آیا گواه داری که در کربلا نبودی؟ اگر دو نفر گواهی دادند که تو در کربلا نبودی، تو را آزاد می کنم. چهار تن از حضار گواهی دادند که در آن موقع قاسم به بهانه بیماری از خانه بیرون نیامد؛ لذا مختار او را آزاد کرد.(1)

دکتر علی کربوتلی درباره برخورد عادلانه و رفتار انسانی مختار با دشمنانش می نویسد: «تاریخ نویسان عموما هیچ گونه خبری که حاکی از حیله مختار نسبت به دشمن، یا افراط او در خون ریزی باشد به ما نداده اند.»(2)

گذشت و احسان مختار در برابر ابن مطیع _ استاندار عبداللّه زبیر در کوفه و کسی که در جبهه مخالف او قرار داشت و با او جنگیده بود و هنوز هم حکم اسیرِ در چنگ او را داشت _ پس از تصاحب قدرت و

ص:53

تسلط بر وی، نمونه دیگری است که در دل تاریخ به ثبت رسیده است.(1)

ص:54

ص:55

را دور خود جمع کرده بر ضد معاویه و خلافت او تبلیغ نموده است و علاوه بر این به خدا نیز کافر شده است.

برای این که راه نجات بر حجر و دیگر شیعیان بسته شود از بزرگان کوفه دعوت نمود که آن پرونده را امضا کنند و از مختار نیز خواست که پرونده را گواهی دهد.

همه امضا کردند ولی مختار طفره رفت و نپذیرفت. بدیهی است که انگیزه مخالفت مختار با وضع وخیم سیاسی زمان جز محبت خاص او نسبت به خاندان نبوّت و مخالفت با عقاید و سیاست های امویان نبود.(1)

امضا نکردن حکم اعدام حجر آن هم با پیشنهاد و اصرار والی کوفه به مختار، نشان دهنده این واقعیت است که مختار با سیاست های حکومت اموی مخالف بوده است؛ اما از آن جایی که معاویه با زیرکی و شیطنت از سویی، اعمال سیاستِ مشت آهنین نسبت به مخالفان خود از سوی دیگر توانست سلطه خود را بسط دهد و زمینه های هرگونه مخالفت را به خصوص پس از مصالحه امام حسن علیه السلام ببندد، مختار چاره ای جز این نداشت که در انتظار فرصت مناسب بنشیند و به ملک زراعتی خود در خطرنیه، نزدیک کوفه برود و مشغول کشاورزی شود.(2)

ص:56

از او نیز آن را عده ای از حکام و پیروان اموی ادامه دادند.

اِعمال این سیاست غلط و نابه جا، شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام را سخت می آزرد و تحت شکنجه روحی قرار می داد، ولی به سبب استبداد حاکم بر آن ها به ناچار مهر سکوت بر لب می زدند و می ساختند و می سوختند. البته در این میان عده ای از شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السلام بودند که اعمال این سیاست را نمی توانستند تحمل کنند و گاه گاهی کاسه صبرشان لبریز می شد و به خشم و خروش می آمدند و در دفاع از ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام لب به اعتراض و انتقاد می گشودند. مختار نیز از جمله چنین شیعیانی بود. او علاقه بسیاری به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله داشت و به آنان عشق می ورزید. این علاقه در زندگی و افکار و اعتقادات مختار تأثیر خود را به جای می گذاشت؛ لذا او در قبال سیاست ناشایسته حکومت اموی در جهت دفاع از اهل بیت علیهم السلام ایستادگی می کرد و تا پای جان هم به پیش می رفت.

تاریخ نمونه جالبی از دفاع مختار از اهل بیت علیهم السلام را نقل می کند:(1)

طبق نقل تواریخ، بعد از شهادت امام حسین علیه السلام و مسلط شدن ابن زیاد بر کوفه، طرفداران اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله قلع و قمع شدند و ابن زیاد با کمال جسارت روی منبر مسجد کوفه به امیرمؤمنان و فرزندان او علیه السلام اهانت می کردکه با واکنش شدید مردم، از جمله عبداللّه بن عفیف روبه رو شد و آن روز که چیزی از آزادی مختار نمی گذشت به مسجد آمد. ابن زیاد طبق معمول شروع به اهانت به امیرمؤمنان و اولاد حضرت فرمود و چون ابن عفیف روز گذشته به سبب اعتراضش به شهادت رسیده بود، کسی جرأت نکرد به این مرد هتاک اعتراض کند و سکوت

ص:57

همه جا حکم فرما بود که ناگهان فریاد خشم آلود مختار از گوشه مسجد قلب ابن زیاد را لرزاند و مانند شیری که از قفس آزاد شده باشد بر سر فرزند سمیه فریاد برآورد: وای بر تو، ابن زیاد! آیا به علی و حسین اهانت می کنی؟! دهانت بشکند. تو اصلاً کیستی؟ همان زنازاده معروف و این تهمت هایی که زدی برازنده تو و امیرت یزید است نه حسین و خاندان پیامبر.

سخنان مختار به حدّی تند بود که ابن زیاد از همان بالای منبر عصا یا چوب دستی خود را به طرف مختار، پرت کرد که صورتش را مجروح ساخت.(1)

2. بدعت گذاری در حکومت و حاکمیت: معاویه بر خلاف سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام روش حکومتی مشابه با امپراتوران زمان خود را در پیش گرفت، و نقش مردم را که پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام بر آن پافشاری می کردند و مشارکت آنان را در امور مربوط به مشکلات جامعه ضروری می دانستند از بین برد. حکومت در انحصار سیاست طایفه ای و قبیله ای اموی ها درآمد. والیان و صاحب منصبان همه از کسانی بودند که به نحوی وابستگی و وفاداری خود را به این خاندان ثابت می کردند.

مختار وقتی این سیاست والیان اموی را در عراق مشاهده نمود و دید معاویه درست خود را مانند دولت های ایران و روم بر پایه جاه و جلال و حشمت و شکوهِ دربار کسری، شاهنشاه ایران، قیصر روم قرار داده و خلافت را ارثی ساخته و آن را پس از خود به پسرش یزید سپرده است، جانب داری خود را از علوی ها یا بهتر بگوییم از شیعیان اعلام نمود، و

ص:58

هنگامی که زیاد بن ابیه، والی عراق، از او می خواست عریضه شکایت آمیزی را که بر ضد حُجر بن عدی، بزرگ شیعیان عراق، تهیه شده بود امضا کند تا آن را وسیله ای برای قتل حجر بن عدی قرار بدهد، مختار از این کار سر باز زد و از او روی برگرداند.(1)

معاویه می کوشید به مخالفت خود با علی علیه السلام و خاندان او جنبه قانونی بدهد و اَعمال خلاف دینی خود را توجیه شرعی کند. از این رو برای فریب مردم راویان و حتی بعضی از صحابه را به استخدام خود در آورده بود تا به حکومت معاویه مشروعیت بخشند. امّا یزید، فرزند جنایت کار معاویه، علنا دین را به تمسخر گرفت. این خاندان از کینه خود نسبت به اسلام و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله پرده برداشت و ستم با آل علی علیه السلام را به مرحله آخر رساند. به همین علت تحمل و صبر مختار به سر آمد و چاره ای ندید جز قیام به قصد براندازی این خاندان.

ص:59

حاکمیت خاندان اموی بر آنان روا داشته می شد بسیار ناراحت و متأثر بود. (1)

آیت اللّه محمدتقی مدرسی در این باره که مختار شیعه و معتقد به امامت امام زین العابدین علیه السلامبود، می گوید: انقلاب مختار در عصر و زمان امام سجاد علیه السلام رخ داد، و آن حضرت در زمان انقلاب مختار می زیست. هم چنین عده ای از مورخان بزرگ، از جمله ابوالفرج اصفهانی مؤلف کتاب مقاتل الطالبین و دکتر علی سامی نشار، نویسنده کتاب نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام معتقدند که مختار مرد انقلابی و شیعه مخلص بود که مردم را به سوی رضا از آل پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی امام زین العابدین علیه السلام دعوت می کرد.

جناب آقای مدرسی می افزاید: در تاریخ دلیل های فراوانی مبنی بر ارتباط مختار با امام سجاد علیه السلام وجود دارد تا حدی که مختار از جزئیات زندگی امام سجاد علیه السلام آگاه بوده است. (2)

جناب آیت اللّه مدرسی ماجرای ارسال سر ابن زیاد از جانب مختار به امام سجاد علیه السلام و سجده شکر امام علیه السلام و دعای ایشان برای مختار، و هم چنین جریان کشته شدن حرملة بن کاهل اسدی به دست مختار _ با همان کیفیتی که امام سجاد علیه السلام آن را از خدا خواسته بود _ و روزه شکر گرفتن مختار بعد از شنیدن نفرین امام سجاد علیه السلام _ از زبان منهال _ در حق حرمله برای کشتن آن ملعون به دست خویش را بیان گر این حقیقت می داند که مختار با امام سجاد علیه السلام ارتباط داشته و شیعه ای مخلص بوده است. (3)

ص:60

داشت و در فراگیری آن همت می گماشت و با سعی و تلاش معارف اسلام را از محضر بزرگانی چون حضرت امام علی علیه السلام فرا می گرفت. او بعد از بازگشت از جنگ مسلمانان با امپراتوری ایران که با پدر، عمو و برادرش در آن شرکت کرده بود، در مدینه باقی ماند و از همین زمان از محضر امیرمؤمنان علی علیه السلام استفاده نمود.

... سربازان [سپاهی که در جنگ با امپراتوری ایران شرکت کرده بودند که از طبقات گوناگون مردم کوچه و بازار و از شهرهای مختلف گرد آمده بودند، کم کم پراکنده شدند و هر گروهی راهی زادگاه خود شد؛ اما مختار در این میان به زادگاه خود، طائِف، برنگشت. او در کنار قبر مطهر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مرکز فرهنگ اسلامی، مدینه، ماند.

مختار در این مدت به محضر صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله به ویژه بنی هاشم و سرور آنان حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام مشرف می شد و قرآن کریم و معارف اسلامی و احادیث گران بهای نبوی را فرا می گرفت.(1)

ص:61

در محلی به نام غدیر خم علی علیه السلام را به جانشینی خود تعیین کرد و از مردم بر این پیمان بزرگ بیعت گرفت. مختار در حجة الوداع در یازده سالگی حضور داشت و صدای پیامبر صلی الله علیه و آله را که فرمود «من کنتُ مولاه فهذا علی مولاه» شنید.(1)

با گذشت روزگار و آشکار شدن حقایق کم کم مردم به خود آمدند و آب رفته را به جوی باز گرداندند و پس از فتنه ای خونین و انقلاب بزرگ و کشته شدن عثمان، به درِ خانه علی علیه السلام آمدند و با او به خلافت بیعت کردند و مختار در جمع این بیعت کنندگان بود.(2)

ص:62

آرامی را در کنار خانواده های خود بگذرانند. امّا کسانی که از حکومت امویان نفرت داشتند و آن را ناحق می دانستند و پس از صلح امام حسن علیه السلام با آن حضرت به مخالفت پرداختند و عملاً با معاویه همگامی نمودند، دو دسته بودند: نخست، دسته ای که خود را از شیعیان علی علیه السلام و طرفداران اهل بیت علیهم السلام می دانستند اما چون بیش تر به ظاهرِ امر می نگریستند و فکرشان توانایی بررسی درست اوضاع را نداشت، تحت تأثیر افکار و تبلیغات خوارج قرار گرفتند و پنداشتند که امام حسن علیه السلام به هدفش پشت کرده و از اعتقادش برگشته است. از این دسته کسانی بودند که بر اثر ضعف نفس تحت تأثیر وعده و وعیدهای معاویه قرار گرفتند و فریب دنیای او را خوردند و به امام خود خیانت کردند. این ها نه تنها از امام حسن علیه السلام جدا شدند بلکه شعاری را که خوارج سر می دادند که «به خدا قسم حسن کافر شده» آنان نیز تکرار می کردند، حتی کار به جایی رسید که به امام حمله نمودند و «شورشی به پا کردند و سجاده امام را از زیر پایش و عبایش را از دوشش کشیدند».(1)

دسته دوم خوارج و کسانی بودند که از نظر فکری با آنان موافقت داشتند. در این میان منافقان و مأموران مخفی معاویه در میان یاران امام حسن علیه السلام بودند که از این موقعیت سوء استفاده می کردند و در پی ضربه وارد کردن به امام حسن علیه السلام بودند.

سستی و جهالت عده ای از یاران امام حسن علیه السلام و تلاش شیطانی و منافقانه ستون پنجم معاویه و اشخاص فرصت طلب باعث شد تا امام حسن علیه السلام در اوضاعی قرار گیرد که مخلص ترین یارانش فریب بخورد و در مقابلش قرار گیرد، به گونه ای که در آن هنگام تشخیص دوست و

ص:63

دشمن کار ساده ای نبود. خطر امام حسن علیه السلام بیش تر از سوی دوستان جاهل و مقدس مآب بود. به خصوص خوارج در این میان پیش از همه به تلاش افتادند تا به امام ضربه وارد کنند و ایشان را به قتل برسانند. کار برای امام حسن علیه السلام به جایی رسید که از میان خود سپاه امام بر او حمله کردند و سجاده و عبایش را ربودند. امام که وضع را چنان دید، با شماری از یاران خود تصمیم گرفتند تا به سوی مدائن حرکت نمایند.

امام علیه السلام چون به مظلم ساباط(1) رسید یکی از خوارج که جراح بن سنان نام داشت به آن حضرت حمله کرد؛ در حالی که شعار می داد: «ای حسن کافر شدی، چنان که پدرت نیز کافر شد!» به ران آن حضرت زد. امام علیه السلام خود را روی جراح انداخت و نگذاشت وی فرار کند. هواداران امام علیه السلام او را گرفتند و کشتند، سپس آن حضرت را در تخت روان گذاشتند و به مدائن بردند و حضرت در منزل سعد بن مسعود، عموی مختار، که از طرف آن حضرت استاندار مدائن بود، بستری شد و تحت معالجه قرار گرفت.(2)

این ماجرا در رجال نجاشی نیز آمده است. مرحوم نجاشی افزوده است که خودِ امام به همراهان خود فرمود مرا به خانه سعد ببرید.(3)

ص:64

از نزدیکان و کسانی را که با آن حضرت رابطه مستقیم داشتند مأمور قتل او کند. داستان ذیل، مؤید نظر ماست:

در همین روزها که امام در خانه سعد بن مسعود بستری بود، قنبر، غلام امیرالمؤمنین علیه السلام به محضر امام حسن علیه السلام مشرف شد و اظهار کرد: در بین راه که می آمدم شتری را دیدم که رم کرده و سوار خود را بر زمین کوفته بود. نزدیک سوار رفتم و مشاهده کردم سوار نگون بخت بر اثر برخورد با زمین جان باخته. در خورجین همراه او نامه و بسته ای بود که آن را به محضر شما آوردم.

قنبر نامه و بسته را به امام تقدیم کرد. حضرت نامه را خواند و زیر متکای خویش نهاد، اما از محتوای نامه هیچ مطلبی اظهار نکرد و بسته را نیز به کناری نهاد.

یاران امام که در بدترین اوضاع سیاسی و امنیتی به سر می بردند نسبت به آن نامه بسیار کنجکاو شدند که این نامه و بسته چیست و چرا امام از آن با ما سخن نمی گوید!

ابن عباس آرام دست خود را به طرف نامه دراز کرد و چون از طرف امام ممانعتی ندید فهمید که آن حضرت از خواندن نامه ناراحت نمی شود، نامه را گشود و خواند و سپس محتوای نامه را با ناباوری و شگفتی تمام برای حاضران باز گفت.

نامه از جانب معاویه و به غلام امام حسن علیه السلام ، اسماعیل نگاشته شده بود. معاویه همراه با آن نامه زهری را فرستاده بود تا این غلام _ که عامل نفوذ معاویه است _ به وسیله آن زهر حضرت را به شهادت برساند. مختار به سرعت اسماعیل را دستگیر کرد، و بیرون برد و این عنصر

ص:65

نفوذی و توطئه گر را اعدام کرد.(1)

قبل از آن نیز معاویه چهار نفر را که عبارت بودند از: عمرو بن حریث، اشعث بن قیس، حجر بن الحارث و شبث بن ربعی مأمور قتل امام حسن علیه السلام نموده بود و به آنان وعده داده بود که چنانچه هریک از آنان موفق به کشتن امام شود مبلغ دویست هزار درهم و مقام فرماندهی یکی از گردان های ارتش شام را جایزه می گیرد و به علاوه، یکی از دخترهای خود را به همسری او در می آورد.(2)

سرانجام معاویه با همین سیاست خود توانست با اغفال همسر امام حسن علیه السلام به نام جعده، دختر اشعث، آن حضرت را مسموم سازد و به آرزوی پلید و دیرینه خود دست یابد.

خطر در همه جا در کمین امام بود؛ حتی در خانه سعد اطمینانی نبود که به امام ضرری نرسد و به او خیانت نشود. وقتی سردارانی که روزی تا پای جان در رکاب امام با دشمنانش می جنگیدند، او را رها کردند و دست به خیانت زدند و کسانی که وجودشان سرشار از خشم و نفرت بر ضد معاویه بودند قصد جان امام را نمودند و در زمانی که این امکان وجود داشت که به امام حسن علیه السلام از میان خانه خودش ضربه بزند، آیا احتمال آسیب رسیدن به او در خانه سعد و ترس و دلهره این که در آن جا به او خیانت شود وجود نداشت؟! انسان های ضعیف النفسی که دین شان دنیای شان است در چنین موقعیتی دست به هر کار پست و ناشایستی می زنند و دوستانی که انسان هرگز تصور خیانت از طرف آنان

ص:66

را ندارد، از پشت به انسان خنجر می زنند. با این حال چه اطمینانی وجود داشت که سعد هم برای حفظ مقام و موقعیتش از سوی معاویه به امام خود خیانت نکند؟!

سعد در موقعیتی قرار داشت که نه تنها با شکست امام حسن علیه السلام موقعیتش در خطر قرار گرفته بود بلکه با آمدن امام به خانه اش، همه شانس هایی را که ممکن بود باز از سوی معاویه نصیبش شود از دست داد و جانش نیز با این عمل از سوی معاویه در خطر قرار گرفت. تنها راهی که می توانست سعد را از خشم معاویه در امان نگه دارد و موقعیتِ او را در حکومت اموی تضمین کند این بود که به امام حسن علیه السلام خیانت کند و رسم مهمان نوازی را بشکند.

بی شک سعد با نفوذ و مورد احترام مسلمانان بود و چنانچه به معاویه با تسلیم کردن امام حسن علیه السلام روی خوش نشان می داد، مورد عنایت خاص او قرار می گرفت و بر ولایت مدائن باقی می ماند؛ زیرا معاویه انسان سیاست باز و معامله گری بود، و داشتن انسان هایی مثل سعد را که از صحابه باوفای پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می رفت برای حکومت خود مفید می دانست. این مسایل ذهن مختار را که قلبش برای سلامت و حفظ امامش می تپید آزار می داد و دلهره فراوانی در او ایجاد نموده بود که مبادا عمویش هم مانند سایر یاران امام حسن علیه السلام به او خیانت کند و تحت تأثیر مقام و جاه و وعده های معاویه قرار گیرد و فریب وسوسه های نفس خود را بخورد.

پیدایش چنین سوء ظنّی برای مختار راجع به عموی خود جای تعجب نیست؛ زیرا پیروان آن حضرت علیه او شوریدند و به کارهای

ص:67

شرم آوری دست زدند و گروهی از سرداران امام به ویژه عبداللّه بن عباس که فرمانده سپاه آن حضرت بود فرار کرد و به لشکر معاویه پیوست.(1)

مختار به دنبال این دلهره و ترسی که به خاطر امام حسن علیه السلام برایش پیش می آید، نزد شریک بن اعور حارثی _ که مورد اعتماد و از بزرگان شیعه بود _ می رود و با او درباره امام حسن علیه السلام مشورت می کند و ترس و دلهره اش را بیان می دارد:

می ترسم عمویم نیز مانند دیگر لشکریان، بی وفایی کند و به این بزرگوار، که امام مسلمین و مقتدای مؤمنین است آسیبی برساند، شما در این باره چه می اندیشید؟

شریک که مرد عاقل و کاردانی بود، می گوید:

به نظر من باید در خلوت به سعد بگویی که اگر امام حسن علیه السلام را بکشیم پیش معاویه تقرب خواهیم یافت و در بسط قدرت و نفوذ ما خواهد افزود. اگر او همچو فکری داشت به طور مسلّم در پاسخ شما اظهار می کند، و اگر نظر خیانتی نسبت به امام حسن علیه السلام در مغزش بپروراند، امام حسن علیه السلام را از منزل او بیرون می بریم و نمی گذاریم آسیبی به او برساند. مختار پیش سعد آمد و آن پیشنهاد را در خلوت با او در میان گذاشت، ولی [وی] بر خلاف انتظارِ مختار پرخاش کرد.(2)

علامه مجلسی گفت وگوی مختار با عمویش را چنین بیان می دارد: بیا تا حسن را به معاویه تسلیم کنیم و از این طریق او حکومت عراق را به ما واگذار خواهد کرد. شیعیان که در آن جلسه حضور داشتند به خشم

ص:68

آمدند و قصد کشتن مختار را کردند، ولی سعد از آن ها درخواست نمود که از تقصیر مختار بگذرند و او را ببخشند.(1)

در اعیان الشیعه آمده که سعد با لحن تندی به مختار گفت: خدا نظرت را خیر نگرداند، می فهمی چه می گویی؟ چگونه این سخن را درباره کسی می گویی که شرف و بزرگواری ما از اوست؟ مگر فراموش کردی که پدر او، علی علیه السلام ، چه مقام و موقعیتی نزد رسول اللّه صلی الله علیه و آله داشت؟ آیا حق پیامبر صلی الله علیه و آله را نسبت به فرزند دخترش ادا و حفظ نکنم؟!

بعد سعد دستور داد تا طبیب آورند و آن حضرت را معالجه نماید و امام در خانه ایشان بود تا این که بهبود حاصل فرمود.

مختار در جواب عمویش گفت: جدی نگفتم می خواستم شما را امتحان کنم.(2)

عده ای این روایت را مستمسک خود برای ذم مختار قرار داده اند. آیت الله خویی در رد نظر اینان می فرمایند: اولاً این روایت مرسله است و راوی آن حذف شده و قابل اعتماد نیست. ثانیا اگر روایت را بپذیریم و آن را صحیح بدانیم مختار قصد آزمایش عموی خود را داشته است که چنان چه عمویش چنین قصد سوئی نسبت به امام حسن علیه السلام داشته باشد، چاره ای برای حفظ جان امام بیندیشد.(3)

ص:69

دکتر علی کربوتلی به نقل از طبری و بلاذری(1) می گوید که مختار از صلح امام حسن علیه السلام ناراحت بود؛ زیرا مختار با روش معاویه و سیاست های او مخالف بود. به همین علت صلح امام حسن علیه السلام اثر بدی روی او گذاشت:

چیزی نگذشت که مختار پی برد که احساساتی که در نتیجه صلح حضرت امام حسن علیه السلام در او تولید شده بود موردی نداشته و روشی که حسن علیه السلام به واسطه سستی و نفاق مردم پیش گرفت عادلانه و صحیح بوده است. از این رو نسبت به حکومت غاصبانه کوفه و معاویه و خاندان امویان بدبین گردید و هرگز حاضر نشد با آنان همکاری کند.(2)

این احتمال غیر ممکن به نظر نمی رسد امّا با توجه به این که مختار بر اوضاع کاملاً مسلط بود و موقعیت امام حسن علیه السلام را درک می کرد و به آن آگاهی داشت و نیز او با افکار و روحیات خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دیگران آشنا بود و در دفاع از این خاندان شهرت یافت، به گونه ای که به «شمشیر اولاد علی بن ابی طالب و قهرمان شیعه»(3) معروف شد. با این وصف بعید به نظر می رسد که او به موقعیت امام حسن علیه السلام در آن هنگام توجه نداشته و چنان موضعی را بر ضد آن حضرت اتخاذ نموده باشد، به خصوص که در آن زمان امام حسن علیه السلام به مختار و عمویش توجه خاصی داشت و این دو به عنوان منصوبین حکومتی از سوی آن حضرت مشغول وظیفه بودند که طبعا در جریان تمامی وقایع قرار می گرفتند. کسی که در چنین اوضاعی قرار داشته باشد بیش تر از دیگران به دنبال علل و عوامل قضایا می گردد و با دقت و توجه

ص:70

خاصّی تغییرات و تحولات موجود را دنبال می کند. تغییر موضع پیش گفته مناسب حال کسی است که در متن ماجرا قرار نداشته باشد، و بدون آگاهی و به نا گاه با پدیده مواجه شود، اما مختار چنان نبود.

ص:71

علت وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام عموی مختار را به ولایت مدائن منصوب کرد، وی مختار را در کنار خود قرار داد و رسم حکومت داری را به او آموخت.

مختار در هنگام استانداری عمویش، در امور حکومتی و سیاسی با او همکاری می کرد و در این راستا زمینه کارآیی خود را به خوبی نشان داد.

در سایه نبوغ و هوش سرشاری که مختار داشت، عمویش او را به کارهای مهم می گماشت و او به خوبی آن ها را انجام می داد.

هنگامی که سعد به مسافرت می رفت، مختار را به نیابت خود در مدائن می گذاشت. مورخان، مخصوصا صاحب اخبارالطوال می نویسد: موقعی که عبداللّه بن وهب سنجا که از رؤسای خوارج بود، در مدائن با پیروان خود خروج کرد سعد در مسافرت بود. مختار که از طرف عموی خود نیابت حکومت را داشت، با پانصد جنگجوی مجهّز برای سرکوبی او قیام نمود و در محل کرخ قوای او را در هم کوبید و همگی را طعمه شمشیر ساخت.(1)

ص:72

ص:73

ص:74

ص:75

برخاست، زیرا در این جنگ معاویه افکار، اعتقادات و دین مردم را مورد تهاجم قرار داده بود و خود را فرشته صلح، آرامش و همای سعادت مردم قلمداد می نمود و از صلح به عنوان مهم ترین حربه تبلیغاتی استفاده می کرد. از این رو امام حسن علیه السلام با تیزهوشی و درایت شرایطی را در پیش روی او قرار داد و عهدنامه ای را درباره صلح تنظیم نمود و از او آشکارا به عمل کردن به آن، پیمان گرفت که مهم ترین مواد آن عهدنامه به قرار ذیل است:

1. معاویه بر اساس کتاب خدا و سنّت رسول اللّه عمل نماید.

2. بعد از خود حق تعیین جانشین ندارد و خلافت پس از او به شورا واگذار گردد.

3. دست از تبلیغات سوء بر ضد علی علیه السلام بردارد و به سبّ و لعن آن حضرت نپردازد.

4. دست از هر نوع توطئه و سرکشی پنهان و آشکار بر ضد امام حسن علیه السلام بردارد.

5. به هیچ یک از شیعیان آزاری نرساند.

6. در جامعه عدالت را مراعات و حق هرکس را به اهل آن بسپارد.(1)

امام حسن علیه السلام می دانست که اگر معاویه در آن وقت آن شرایط را نمی پذیرفت دروغ بودن تمام شعارهای صلح طلبانه اش نمایان و شمشیر تبلیغات سوء وی کند می شد، و اگر هم می پذیرفت هیچ انتظاری وجود نداشت که معاویه به پیمان خود عمل کند، ولی در آن صورت عهد

ص:76

شکنی او برای همه، دلیل محکم و انکار ناپذیری می شد بر این که معاویه به هیچ تعهد و اصلی پای بندی ندارد. همان طور که همه دیدند او به هیچ یک از تعهداتش که با امام حسن علیه السلام بسته بود عمل نکرد، امّا همین عمل نکردن او به آن ها، روشن ساخت که او جز عناد با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ، سرکشی در برابر حق و ریاست و جاه طلبی هدفی نداشته است. به خصوص عهدشکنی معاویه نسبت به تعیین یزید بعد از خود به عنوان خلیفه، چهره واقعی او را آشکارتر نمود و باعث برافروخته شدن خشم و انزجار همه مسلمانان گردید؛ زیرا جانشینی یزید مخالفت با عهدنامه صلح بود؛ علاوه بر این، خود یزید نیز از نظر مسلمانان شایستگی نداشت امر مهم خلافت را به عهده بگیرد.

عهد شکنی های مکرر و زیر پا گذاشتن مواد عهد نامه صلح با امام حسن علیه السلام از سوی معاویه _ به خصوص جانشینی یزید _ ذهنیت های مسلمانان را به سوی امام حسین علیه السلام متوجه ساخت؛ به ویژه شیعیان منتظر بودند تا بنگرند که او چه موضعی را در قبال یزید اتخاذ می فرماید.

مختار نیز که تا آن زمان بی نام و نشان زندگی می کرد، در انتظار فرمان مولای خود حسین علیه السلام بود، لذا وقتی خبر مخالفت شدید آن حضرت در قبال خلافت یزید به گوشش رسید، همراه با بزرگان شیعه کوفه نخستین جلسه مشورتی را درباره امر خلافت در منزل سلیمان بن صُرد خزاعی تشکیل دادند.

در این مجلس پس از بحث و گفت وگوی طولانی به اتفاق آرا، تصویب شد که امامت حسین علیه السلام را به رسمیت بشناسند و از آن حضرت با جان و مال حمایت کنند و برای تثبیت این پیمان همگی

ص:77

سوگند خوردند که پیوسته در این امر پافشاری بکنند. سپس نامه مفصلی با امضای حاضران به امام حسین علیه السلام نوشتند و به مکه فرستادند. به دنبال این حادثه نامه های متعددی در همین زمینه برای حضرت ارسال می شد.(1)

این جلسه که مختار نیز در آن حضور داشت نشان دهنده مخالفت علنی آنان با خلافت یزید و پشتیبانی از امامت حضرت امام حسین علیه السلام است. پس از آن مختار فعالیت خود را برای یاری امام حسین علیه السلام و بیعت گرفتن از مردم برای آن حضرت آغاز کرد و عملاً وارد صحنه سیاسی و مبارزاتی شد و برای همین مزرعه خود را ترک کرد و به کوفه آمد.

ص:78

از حضور جمعیّت در خانه او] با مسلم بیعت کرد.»(1) این می رساند که مختار از قبل خود را برای همکاری با امام حسین علیه السلام آماده کرد و نیز او یکی از شیعیان و محبان اهل بیت: بود.

خبر ورود مسلم به خانه مختار در شهر پیچید؛ لذا گروه های مردم و بزرگان شهر دسته دسته به خانه مختار سرازیر شدند و از خود شور و احساسات بی سابقه ای نشان دادند و به مسلم خوش آمد گفتند.(2)

وقتی بزرگان و دسته های مردم در خانه مختار جمع شدند، مسلم بن عقیل پس از قدردانی از استقبال مردم نامه امام را گشود و آن را برای آن ها خواند:

بسم اللّه الرحمن الرحیم

مؤمنان و مسلمانان، اما بعد، همانا هانی و سعید نامه های شما را به ما رساندند، و این دو نفر آخرین فرستادگان شما بودند، و من به همه گفتار و مطالب شما آگاهی یافتم. سخن بیش تر شما این بود که امام و پیشوا نداریم. پس به سوی ما بیا، شاید خداوند به وسیله تو ما را هدایت کند. من هم برادرم و پسر عمویم و آن کس که مورد اطمینان و وثوق من در میان خاندانم است یعنی «مسلم بن عقیل» را به سوی شما فرستادم تا اگر برای من نوشت که رأی و اندیشه گروه شما و خردمندان و دانایانتان همانند سخن فرستادگان شما و آنچه در نامه های تان خواندم می باشد ان شاءاللّه به زودی سوی شما خواهم آمد.(3)

وقتی مسلم نامه امام حسین علیه السلام را می خواند، جمعیت حاضر گریستند(4) و در حالی که قطرات اشک از شدّت شوق دیدار امام حسین

ص:79

علیه السلام ، از چشمان آن ها فرو می ریخت دست مسلم بن عقیل را به عنوان بیعت فشردند و پیمان فداکاری و جانبازی بستند و خلافت و امامت حضرت امام حسین علیه السلام را از جان و دل پذیرفتند.(1)

مورخان شمار افرادی را که با حضرت مسلم در کوفه بیعت کردند 18 هزار، 25 هزار و در حدیثی که شعبی روایت کرده 40 هزار نفر ذکر نموده اند.(2)

با ورود مسلم در خانه مختار، آن جا مرکز انقلاب و پایگاه شیعیان شد(3) و مردم برای بیعت به آن جا می آمدند.

ص:80

حسن علیه السلام نمودند تکرار کنند.

علاوه بر این ها رفتن مسلم به کوفه دارای اهمیّت بسیار زیادی برای همه مسلمانان بود؛ آن چنان که همه امیدها برای رهایی از ستم امویان به آن وابسته بود. بنابراین امام حسین علیه السلام نمی توانست درباره برنامه های ورود مسلم و انتخاب پایگاه مطمئن برای شروع کار در کوفه با مسلم مشورت نکرده و او را هدایت ننموده باشد. امّا سؤال این جاست که دلیل این انتخاب (ورود مسلم به خانه مختار) چه بود؟ و چرا از میان آن همه شخصیت های شیعه مختار به عنوان میزبان و خانه او مرکز مبارزه و تجمع شیعیان انتخاب شد؟

پاسخی که پس از دقت در تاریخ زندگی و افکار مختار به نظر می رسد این است که عمده ترین دلیلی که وی میزبان مسلم می شود تکیه امام حسین علیه السلام و مسلم به وفاداری، اخلاص و تعهد مختار نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بود و اعتماد محکمی که امام حسین علیه السلام از هر حیث نسبت به مختار داشت.

مسلم به خانه مختار وارد شد؛ زیرا او از سرشناس ترین بزرگان شیعه و یکی از شمشیرهای آنان به شمار می رفت و بیش از همه به دوستی و محبت حسین علیه السلام عشق می ورزید و به مصالح و منافع [و اهداف] آن حضرت علیه السلام پای بند بود.(1)

اما در کنار این دلیل عوامل دیگری که در ذیل ذکر می کنیم نیز وجود داشت ولی نمی توان از آن ها به عنوان علت تام برای اقامت مسلم در خانه مختار یاد کرد امّا می توان گفت که در مجموع آن ها نیز در این انتخاب

ص:81

شایسته بی تأثیر نبوده اند:

1. وجود صمیمیت و رابطه دوستی که بین مسلم و مختار از دوران کودکی برقرار بود.

2. از آن جایی که نعمان، حاکم کوفه، پدر زن مختار بود احتمال این که مسلم در خانه مختار امنیت بیش تری داشته باشد و از سوی او مزاحمتی متوجه مسلم نشود وجود داشت. «بستگی مختار با نعمان وسیله ای برای دفاع از مسلم گردید و نعمان ناچار درباره مسلم سکوت اختیار نمود. همین وضع موجب انتشار دعوت و تبلیغ شیعه در کوفه گردید.»(1)

لذا سکوت و نرمش نعمان در برابر مسلم باعث شد تا امویان مقیم کوفه از نعمان به یزید در دمشق شکایت کنند و او را به سُستی و مدارا با مسلم متهم سازند. به همین علت نعمان طی دستوری از سوی یزید عزل و به جایش عبیداللّه بن زیاد منصوب شد.

3. از میان شیعیان کوفه مختار از امکانات مالی و ثروت زیادی برخوردار بود، به همین علت در زیر بارِ مصارف هنگفتی که شیعیان به خانه او می آمدند احساس ناتوانی نمی کرد.

4. او دارای قدرت، نفوذ و موقعیت اجتماعی خوبی در میان مردم کوفه بود.

ص:82

به همین علت انتظار این که کوفه مورد حملات شام قرار بگیرد چیزی بود که کسی نمی توانست آن را نادیده انگارد و در قبال آن بی اعتنا بماند؛ به خصوص این که امام حسین علیه السلام در نامه خود به مردم کوفه مژده آمدن خود را در کوفه موکول نموده بود به این که چنان چه مسلم زمینه را مساعد تشخیص دهد و مقدمات آمدنش فراهم بیاید، آن حضرت به زودی خواهد آمد. مسلّما آمدن امام حسین علیه السلام در کوفه آن شهر را به مرکز قیام بر ضد حکومت یزید تبدیل می کرد. به همین لحاظ تا رسیدن آن حضرت باید قبل از هر چیز در فکر سپاه مجهز و قدرت مندی می بود که بتواند امنیّت شهر را حفظ کند و کوفه را از نیروهای طرفدار بنی امیّه پاک سازد و از جان امام علیه السلام حفاظت نماید و در برابر سپاه شام آن حضرت را یاری رساند. به همین منظور بزرگان شهر با آمدن مسلم جلسه مشورتی تشکیل دادند که در آن، موقع قیام و پاک سازی شهر کوفه از محافظین معیّن گردید و تصمیم گرفته شد تا هرچه زودتر نیرو جمع گردد و این سپاه تشکیل شود.

مسلم طبق تصویب بزرگان شهر، به مختار مأموریّت داد تا برای جمع آوری نیرو و بیعت گرفتن از قبایل عرب به اطراف کوفه رهسپار گردد.(1)

ابن اثیر و ابی مخنف نیز به این مأموریّت مختار اشاره می کنند و می نویسند که وقتی ابن زیاد مسلم را در کوفه دستگیر کرد، مختار برای جمع آوری نیرو به اطراف کوفه رفته بود.(2)

از سخنان بلاذری نیز به دست می آید که وقت دست گیری مسلم،

ص:83

مختار در کوفه نبود.(1)

از تاریخ یعقوبی نیز استفاده می شود که مختار در هنگام دست گیری با گروهی بود که به قصد یاری حسین علیه السلام جمع شده بودند.(2) در زمانی که مختار در کوفه زندانی نشده بود امام حسین علیه السلام در عراق نیامده بود، بنابراین منظور از یاری حسین علیه السلام همان زمینه سازی برای ورود امام در کوفه و فراهم کردن مقدمات قیام و نهضت به رهبری آن حضرت است.

ص:84

همه در انتظار ورود آن حضرت لحظه شماری می کردند مردی ناشناس در حالی که صورت خود را با پارچه ای بسته و عمامه سیاهی به سر بسته بود با همراهان خود وارد کوفه شد.

از آن جایی که هیچ کس انتظار ورود عبیداللّه را در آن زمان نداشت، همه پنداشتند که امام حسین علیه السلام آمده است؛ لذا با گرمی و ابراز احساسات بسیار از او استقبال کردند، به طوری که جمعیت هر لحظه زیادتر می شد و صدای تکبیر و فریاد «ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله خوش آمدی» بلند و باشکوه تر می گردید. در این هنگام مسلم بن عروه که همراه عبیداللّه بود فریاد زد: «ای مردم پراکنده شوید. این حسین بن علی نیست بلکه عبیداللّه بن زیاد امیر جدید کوفه است.» امّا بسیاری سخن او را نشنیده گرفتند و عده ای نیز در شک فرو رفتند.

وقتی ابن زیاد و همراهان او به قصر دارالاماره رسیدند هوا تاریک شده بود. نعمان نیز به گمان این که حسین بن علی علیه السلام است، درهای دارالاماره را بست و از بالای قصر ندا داد: «ای پسر پیامبر، تو را به خدا از این جا دور شو؛ زیرا امانتی را که من در دست دارم به تو نمی دهم، و نیازی به جنگ تو نیز نیست.»

وقتی عبیداللّه نزدیک شد و نعمان هم از قصر پایین آمد، عبیداللّه خود را معرفی کرد و گفت: «در را بگشا که شب به درازا کشید.» مردی که نزدیک آن ها بود و به گفت وگوی عبیداللّه گوش می داد به مردم گفت: «پراکنده شوید، این شخص امام حسین علیه السلام نیست، بلکه ابن مرجانه است.»(1)

صبح آن شب عبیداللّه مردم را جمع کرد و طی خطبه شدید اللّحن

ص:85

به ایجاد ترس و وحشت در دل مردم پرداخت و گفت:

هر کسی که با ما مخالفت کند، خون و مالش برای ما مباح است و به بزرگان و رؤسای طوائف و محلّه ها اخطار می کنم هر کس از شما دشمنان یزید را بشناسد و به ما معرفی نکند بر درِ خانه خود به دار آویخته خواهد شد و حقوق ماهیانه اش قطع می گردد.(1)

ص:86

این که نعمان، پدر زن مختار، نیز به سبب مدارا با مسلم علاوه بر این که دستش از کار گرفته شده بود، مورد اتهام قرار داشت؛ لذا در آن موقعیت نمی توانست در غیبت مختار از خانواده او حمایت کند و مانع تهاجم ابن زیاد به خانه اش شود. بر همین اساس مسلم به خانه هانی که دارای موقعیت و احترام خاصی در کوفه بود و در نزد شیعیان محبوبیت بسیار داشت پناه برد.

هانی به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان داشت و به عقاید شیعه سخت پای بند بود و از آن پیروی می کرد. او «بزرگ قبیله بنی مراد بود که بسیاری از افراد قبیله بنی کنده با آن پیمان اتحاد بسته بودند. وی از نزدیکان علی بن ابی طالب علیه السلام بود.»(1)

هانی به علت حمایت از مسلم جان خود را از دست داد و او را به فرمان ابن زیاد پس از دستگیری و بعد از شهادت مسلم بن عقیل بسیار بی رحمانه «به میدان کُناسه کشاندند و در آن جا کشتند و به دار آویزان کردند.»(2)

ص:87

درگیری و به هم ریختن اوضاع شهر به گوش مختار رسید.(1) او که انتظار نداشت در غیبت او قیام شروع شود تعجب کرد؛ زیرا موعد تعیین شده برای قیام فرا نرسیده بود.

این خبر باعث نگرانی مختار شد، لذا فورا دوستان و موالی و بستگان خود را طلبید و دستور داد هرچه زودتر به سوی کوفه حرکت کنند و خود نیز همراه آنان به سوی شهر به راه افتاد.(2)

در انساب الاشراف در این باره آمده است:

در هنگام خروج و قیام مسلم، مختار در کوفه نبود. او در خُطرنیه در جایی که زمین کشاورزی داشت رفته بود. قرار هم نبود مسلم در آن موقع قیام کند؛ زیرا قبلاً مشخص شده بود که کی قیام صورت بگیرد، اما جریان دست گیری هانی بن عروه و وقوع قضایایی که انتظار آن نمی رفت، باعث شد تا مسلم قبل از موعدی که برای قیام معیّن شده بود قیام خود را آغاز کند. هنگامی که مختار از ماجرا باخبر شد و اوضاع کوفه را شنید با شتاب خود را به آن جا رساند.(3)

اما در کتاب البدایة و النهایة آمده هنگامی که مسلم در کوفه قیام کرد مختار هم حضور داشت و در جنگ با مسلم شرکت نمود. علت قیام مختار را در کتاب مذکور چنین می نویسد: وقتی مسلم خبر زندانی شدن هانی را شنید بر اسبش سوار شد و فریاد یاری سر داد؛ هزاران نفر به یاری او شتافتند. در این هنگام مختار و عبداللّه بن حارث همراه مسلم

ص:88

در کوفه قیام کردند و پرچمدار بودند.(1) مختار پرچم سبز حمل می کرد و عبداللّه پرچم سرخ و خود وی نیز لباس سرخ بر تن داشت.(2)

ولی از آن جایی که تاریخ طبری از البدایة و النهایة معتبرتر است ما بیش تر به قول طبری استناد می کنیم.

در کتاب انتقام یا انقلاب کوفه درباره ماجرای آمدن مختار به شهر کوفه بعد از به هم خوردن اوضاع کوفه چنین آمده است:

... اوضاع کوفه به هم خورده و طرفداران امام حسین علیه السلام دور ابن زیاد را گرفته بودند و هانی و مسلم شهید شده و شهر به کلی به تصرف ابن زیاد در آمده بود و برای جلوگیری از خطرهای احتمالی، شهر حکومت نظامی بود و دروازه های شهر تحت مراقبت پلیس های ابن زیاد قرار داشت.

مختار با همراهان خود نخست به ابوقدامه شامی که با عده ای نگهبان جاده قادسیه کوفه بود برخورد. مختار که از اوضاع داخل کوفه کاملاً بی اطلاع بود، به سرعت وارد دروازه شهر شد. ابوقدامه با همکاران خود جلو مختار را گرفت و از ورود یاران مختار وی جلوگیری کرد. مختار از آن ها پرسید شما به دستور چه کسی این جا جمع شده اید؟

ابوقدامه گفت: به فرمان عبیداللّه بن زیاد.

مختار با تعجب پرسید: مگر عبیداللّه به کوفه آمده است؟!

ابوقدامه گفت: مگر اطلاع نداری که عبیداللّه به جای نعمان استاندار کوفه شده و جنگ سختی میان او و مسلم در گرفته است که در نتیجه مسلم و گروهی از بزرگان شیعه به قتل رسیده اند؟

ص:89

مختار از شنیدن این خبر ناگوار تکان خورد و قطره های اشک در چشمانش حلقه زد و یک مرتبه در حالتی که بدنش مقابل طوفان اندوه می لرزید آه سردی از دل کشید و گفت: «اِناللّه و انا الیه راجعون»؛ ولی خود را در مقابل دشمن نباخت و خواست وارد شهر شود. بار دیگر نگهبانان شهر جلو او را گرفتند. مختار ناگزیر شمشیر کشید و به پاسبانان کوفه حمله کرد. آن ها چون طاقت دفاع نداشتند، پس از دادن چند کشته که ابوقدامه یکی از آنان بود ناگزیر عقب نشینی کردند.

مختار و همراهانش بیرون دروازه نشستند، و مدّتی گریستند. مختار به نمایندگان قبایل گفت همان طور که می بینید اوضاع کوفه دگرگون شده است ورود شما به کوفه صلاح نیست، برگردید.

سپس خود تنها به منزل رفت، لباس جنگ از تن بیرون کرد و با لباس عادی بیرون آمد و به سوی میدان دارالاماره رفت.

شهر کوفه به ویژه میدان دارالاماره بحرانی بود. چادر سرخ رنگی در کنار میدان به چشم می خورد که پرچمی بالای آن خیمه در اهتزار بود و عمرو بن حدیث، رئیس شهربانی کوفه با گروهی از پاسبانان در آن جا مراقب اوضاع شهر بودند و یک نفر در جلو خیمه ایستاده بود و هر دم صدا می زد: امیر دستور داده که هر کسی امروز زیر این چادر وارد شود در امان است وگرنه با خطر بزرگی روبه رو خواهد شد.(1)

ص:90

گوشه ای ایستاد و با ناباوری به اوضاع شهر نگریست که چگونه یک باره ورق برگشت و اوضاع چنین به نفع امویان تغییر کرد.

در هنگامی که مختار غرق در اندیشه های خود بود صدای هانی بن ابی حیّه وادعی رشته افکار او را از هم گسیخت: «مختار، چرا این جا ایستاده ای؟ تو نه در خانه ای و نه در میان مردم!»

مختار گفت: من از سنگینی گناه شما آشفته خیالم. وادعی پاسخ داد: به خدا قسم خودت را به کشتن می دهی.

هانی بن حیّه از عمّال حکومتی و نیز از دوستان مختار بود؛ برای همین فورا نزد عمرو بن حریث رفت و ماجرای ملاقات خود با مختار را به اطلاع او رساند. عبدالرحمن بن ابی عمر ثقفی، پسر عموی مختار نیز در نزد عمرو نشسته بود. او می گوید پس از آن که هانی بن حیّه واقعه را به عمرو باز گفت، وی رو به من کرد و گفت تا به پیش مختار روم و به او بگویم که مواظب باشد خود را به هلاکت و زحمت نیاندازد، زید بن قدامة بن مسعود نیز نزد ما حضور داشت. من می خواستم نزد مختار بروم، او از من پیشی گرفت و به عمرو گفت: مختار را به آن شرط پیش تو می آورم که در امان باشد و آسیبی به او نرسد، و چنان چه برضد او گزارشی به ابن زیاد داده باشند شخص شما از او دفاع نمایید.

عمرو گفت از سوی من نگران نباش، او در امان است و اگر درباره او چیزی به امیر عبیداللّه گزارشی داده باشند من او را شفاعت می کنم و به نفع مختار شهادت می دهم.

زائده نیز گفت: بنابراین انشاءاللّه کار به خیر و نیکی خواهد گذشت.

عبدالرحمن و زائده پس از آن که از سوی عمرو کاملاً مطمئن شدند

ص:91

به سوی مختار رفتند و تمام ماجرا را به او بیان کردند و مختار را قسم دادند که باعث دردسر و هلاکت خود نشود. مختار پس از شنیدن پیام عمرو و تأکیدهای عموزادگان خود با خود گفت بهتر آن است تا به نزد عمرو برود، سپس همراه عبدالرحمن و زائده به چادر عمرو بن حریث رفت. وقتی مختار وارد چادر وی شد پس از سلام، عمرو به او گفت: باید فردا تو را خدمت عبیداللّه ببرم.

مختار گفت: رفتن من نزد او به صلاح نیست؛ زیرا او انسانی شرور است؛ به ویژه با توجه به این که به من بدگمان شده است.

عمرو گفت: نگران نباش، من تو را می برم و از او درخواست شفاعت تو را می کنم.

صبح، شهر ظاهرا آرام به نظر می رسید و عبیداللّه پسر زیاد که توانسته بود سلطه خود را بر شهر محکم کند، برای قدرت نمایی قبلاً اعلام کرده بود که امروز همه می توانند به حضور او برسند. عمرو بن حریث نیز همراه مختار به ملاقات ابن زیاد رفتند. از آن جایی که ابن زیاد برای دستگیری مختار و عبداللّه بن حارث مأمورانی را گماشته بود، با دیدن مختار بر او برآشفت و فریاد زد: «تو همانی که برای پسر عقیل به جمع آوری نیرو پرداختی؟»

مختار پاسخ داد: به خدا سوگند در کوفه نبودم و دیشب را هم در زیر پرچم عمرو پناه داشتم.

ابن زیاد بر اساس اطلاعاتی که از کار و فعالیت مختار و همکاری او با مسلم از طریق جاسوسان خود به دست آورده بود، کینه عمیقی از وی در دل گرفته بود و تصمیم داشت او را نیز مانند هانی و مسلم بکشد؛ لذا

ص:92

با عصبانیّت فراوان با چوب دستی خود به صورت مختار زد که بر اثر آن پلک وی آسیب دید و وارونه شد و خون از صورتش جاری گردید. عمرو که قول داده بود تا مختار را شفاعت کند، از جایش برخاست و شهادت داد که: او راست می گوید و دیشب در پناه ما بود.

شهادت عمرو که اندکی خشم ابن زیاد را فرو نشانده بود گفت: اگر شهادت عمرو و شفاعت او نبود گردنت را می زدم.

گواهی عمرو و شنیدن این خبر که مختار دیشب در پناه عمرو بوده شاید برای این خشم ابن زیاد را فرو نشاند که پنداشت مختار همانند اکثر سرشناسان کوفه از کار گذشته خود منصرف شده است؛ با آن همه او را رها نکرد و فریاد زد: او را به زندان ببرید.(1)

ص:93

حضرت و تشکیل سپاه مصروف داشت امّا اینک در گوشه زندان به سرنوشت نامعلومی دچار شده است. او وقتی جنگ مسلم را شنید با همان مقدار سپاهی که تهیّه دیده بود با شتاب تمام خود را به کوفه رساند تا شاید بتواند به یاران مسلم ملحق شود و آنان را یاری رساند؛ امّا وقتی به شهر رسید که جمعیّت مسلم از هم پاشیده بود.(1) از این رو صلاح ندید تا به جنگش ادامه دهد، به خصوص این که می دانست امامش در راه است و به او و یارانش احتیاج دارد، وگرنه حتما او و همه یارانش کشته خواهند شد، لذا با زیرکی و آینده نگری در موقعیتی که تصمیم صحیح گرفتن برای هر کسی دشوار است، از کشته شدن بی نتیجه خود و یارانش جلوگیری کرد و جالب توجه این که مختار بر خلاف بسیاری که با تسلیم شدن در کنار ابن زیاد قرار گرفتند، غرور و شرافت دینی و انسانی خود را حفظ نمود و تحت فرمان ابن زیاد در نیامد و همانند سایر اشراف کوفه تن به رذالت تحقیر و پشیمانی نداد، بلکه همواره در برابر ابن زیاد ایستاد و از حقوق خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله دفاع کرد.

ص:94

ابن زیاد گفت: ای فرزند حرام زاده!به زودی سزای این کارت را خواهم داد، و از بنی امیّه به سبب این عمل شان سیصد هزار نفر را خواهم کشت.

ابن زیاد که از خشم برافروخته شده بود فرمان داد: او را بکشند. اما مشاوران و کسانی که در مجلس بودند ابن زیاد را به خونسردی خواندند و گفتند فعلاً صلاح نیست که در برابر او چنین موضع بگیرید؛ ممکن است قتل او باعث فتنه و آشوب بزرگی شود. ابن زیاد با تازیانه ای که در دست داشت به چشم مختار زد و گفت: او را به زندان ببرید!(1)

طبق نقل طبری، پس از شهادت امام حسین علیه السلام و یاران او ابن زیاد با کمال وقاحت و بی شرمی بر فراز منبر مسجد کوفه به بدگویی و دشنام امیرمؤمنان علی علیه السلام و فرزندان او می پرداخت، امّا هیچ کس جرأت اعتراض به او را نداشت. روزی که او ناسزاگویی و هتاکی را از حدّ گذراند، عده ای از شیعیان مخلص علی علیه السلام از جمله عبداللّه عفیف کاسه صبرشان لبریز شد و تحمل شان به سر رسید، لب به اعتراض گشودند که در نتیجه، ابن زیاد، عبداللّه را به شهادت رساند. با وقوع این ماجرا همه با ترس و لرز عقب نشینی کردند. در فردای آن روز که عبداللّه به شهادت رسیده بود باز ابن زیاد با گستاخی بیش از پیش شروع کرد به هتاکی و دهان به فحش و ناسزاگویی علی علیه السلام و خاندان او گشود که ناگاه فریاد رسا و زبانی که به شمشیر برنده ای می ماند همه را تحت تأثیر خود قرار داد و مو بر بدن ابن زیاد راست نمود. ابن زیاد به گوشه ای از مسجد که صدا از آن سوی می آمد نظر افکند و مختار را دید که از سرِ خشم خطاب به او فریادبر می آورد: «وای بر تو، ای پسر زیاد! مگر تو

ص:95

کیستی؟ جز همان زنازاده معروف، تهمت هایی که زده ای زیبنده تو و امیرت یزید است، نه حسین و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله .»

مختار این سخنان را در هنگامی بیان داشت که زمانی اندکی از آزادی او سپری شده بود. این شهامت و جرأت او قلب زخمی همه شیعیان را التیام بخشید و اشک های شوق را بر دیدگان آنان جاری ساخت. فریاد او مشعل امید را به دل ها فروزان ساخت و او را محبوب القلوب شیعیان گردانید و به همان میزان خشم ابن زیاد را برافروخت و او را همانند سگ هار به حمله واداشت. او با عصایی که در دست داشت از بالای منبر به مختار یورش برد که بر اثر آن صورت وی مجروح شد.(1)

ص:96

دکتر علی کربوتلی این ماجرا را از رساله اخذ الشار چنین نقل می کند که میثم تمّار گفت:

آن دو (مختار و ابن حارث) زنده خواهند ماند و ابن حارث به حکومت بصره خواهد رسید، اما مختار زنده خواهد ماند تا ابن زیاد را به قتل برساند و قصاص خون حسین علیه السلام را بگیرد.(1)

ص:97

همکاری کند می تواند موافقت یزید را برای آزادی خود جلب کند. لذا نامه محرمانه ای به ابن عمر نوشت و از زایده خواست که هرچه زودتر آن را بدون این که کسی متوجه شود به عبداللّه بن عمر برساند.(1)

در کتاب ماهیت قیام مختار، ماجرای رسیدن نامه به دست ابن عمر چنین آمده است:

سفره غذا گسترده بود و عبداللّه بن عمرو همسرش صفیّه آماده صرف غذا بودند که درِ خانه زده شد.

_ کیست؟

_ منم، از عراق آمده ام.

_ چه کار دارید؟

_ بعد از لحظاتی درب باز شد.

_ بفرمایید این یک نامه فوری است برای شما.

_ نامه کی؟

عبداللّه به محض خواندن نامه چهره اش در هم رفت و با ناراحتی نامه را بست. مختار در نامه نوشته بود: من در کوفه در حبس ابن زیاد هستم. از شما می خواهم هرچه زودتر نامه ای به یزید بنویسید تا به ابن زیاد دستور دهد مرا آزاد کند.(2)

وقتی صفیه، خواهر مختار، از ماجرا مطلع شد از شوهر خود عبداللّه خواست تا هرچه زودتر به آن کار اقدام کند. عبداللّه بن عمر بر خلاف

ص:98

میل باطنی خود نامه ای به این مضمون به یزید نوشت: «امّا بعد، عبیداللّه بن زیاد مختار را بداشته(1) که خویشاوند من است و دوست دارم آزاد شود و کارش سامان گیرد. خدا ما و تو را رحمت کناد اگر خواهی به ابن زیاد بنویس که رهایش کن، بنویس و سلام بر تو باد.»(2)

به مجرد این که نامه به دست یزید رسید، فورا نامه ای به ابن زیاد نوشت و چنین دستور داد: «به محض آن که نامه مرا خواندی مختار را رها کن و به او آسیبی نرسان و السلام .»(3)

وقتی نامه یزید به ابن زیاد رسید او به رغم میل قلبی خود چاره ای جز آزاد کردن مختار ندید؛ زیرا وی تصمیم داشت مختار را همانند سایر شیعیان به قتل برساند، امّا نامه یزید او را از قتل حتمی نجات داد.(4)

ابن زیاد به هیچ عنوان حاضر نبود وجود مختار را در کوفه تحمل کند و از حضور او در کوفه به شدّت هراسان و نگران بود؛ چون می دانست مختار در هر شرایطی برای حکومت او خطر ساز است. به همین دلیل پس از آزادی او را تبعید کرد و اخطار داد که اگر پس از سه روز از عراق بیرون نشود گردنش را می زند.(5)

ص:99

ص:100

مسلمانان و فرزند پیشوای آنان قیام کرده است.(1) سپس مختار به ابن عرق گفت: «قسم به پروردگارت که به قصاص قتل وی به شمار کسانی که به عوض خون یحیی بن زکریا کشته شدند، خواهم کشت.»(2)

ص:101

است، وگرنه خود بدون ابن زبیر به راهش ادامه می دهد.

به هر حال ابن زبیر توانسته بود نظر بسیاری از فرزندان صحابه را در حجاز به سوی خود جلب کند و به کمک آنان حرکت ضد اموی را به راه اندازد و خود در رأس آن قرار گیرد. در این راه او از قیام و شهادت امام حسین علیه السلام برای کسب قدرت و جلب و تحریک مردم، به خصوص شیعیان بر ضد یزید استفاده می نمود و به آنان می گفت که انتقام خون حسین علیه السلام و یاران او را از یزید می گیرد.(1) بدین صورت ابن زبیر در حجاز توانسته بود خطر بزرگی را متوجه خاندان اموی سازد و نفوذ و موقعیت خوبی به دست آورد. مختار با توجه به این مسایل می کوشید تا این حرکت را جهت دهد و ابن زبیر را از کج روی هایش باز دارد.

طبق شواهد تاریخی آنچه برای مختار مهم تر از مسأله ابن زبیر بود و بیش از همه باعث شد تا او را به سوی حجاز بکشاند، ارادت و اعتقاد او به امام علی بن حسین علیه السلام بود، که می بایست در نهضت خود تأیید آن بزرگوار را می گرفت و از حمایت معنوی ایشان برخوردار می شد.

البته امام زین العابدین علیه السلام در آن موقعیت که از دو سوی (ابن زبیر و یزید) در خطر قرار داشت و در موقعیتی نبود که خود آشکارا وارد صحنه شود و زمام نهضت را به دست گیرد، لذا آن امر را به محمد حنفیّه سپرد و در ظاهر از مختار کناره گرفت، که به دلایل این موضوع در فصل آینده به بحث خواهیم پرداخت.

ص:102

ص:103

امیرالمؤمنین علیه السلام در نبرد جمل با زبیر روبه رو شد. به او فرمود: زبیر، چرا با ما می جنگی؟

و او در پاسخ گفت: برای خون خواهی عثمان!

امام او را به یاد سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله انداخت و فرمود: مگر به یاد نداری که پیامبر صلی الله علیه و آله راجع به من به تو فرمود: «ای زبیر، تو با علی می جنگی و به او ستم روا می داری؟»

زبیر: چرا یادم آمد.

پس از یاد آوردن آن، زبیر شروع کرد به استغفار و اظهار پشیمانی و گفت: به خدا قسم اگر این سخن را به یاد می داشتم هرگز رو در روی تو نمی ایستادم، حال چگونه برگردم؟

امام علی علیه السلام فرمود: «دست کشیدن از جنگ ننگ نیست، آتش جهنم سخت تر از آن است.»

در حالی که زبیر از جنگ با امام علی علیه السلام پشیمان شده و روی از میدان بر می گردانید ناگهان عبداللّه فرزند او جلوش ایستاد و به او گفت: «آیا شمشیر بنی هاشم تو را به هراس وا داشته که روی از جنگ برگردانیدی؟» بدین صورت او را بار دیگر به جنگ با امام علی علیه السلام کشاند.(1)

ص:104

عاملان قتل امام حسین علیه السلام را لعن نمود و گفت: من کوچک ترین اعتمادی به حکومت امویان ندارم. چطور می توان به حکومت عده ای که فرزند پیغمبر صلی الله علیه و آله را کشتند و اولاد او را اسیر کردند، اعتماد نمود؟ و سخنان آن ها را باور کرد و پیمان آن ها را پذیرفت؟! به خدا قسم که آنان برای خلافت کوچک ترین شایستگی ندارند. به خدا سوگند که هدف این ها جز ریشه کن ساختن دین چیز دیگری نیست، مگر برای این سخن دلیلی بهتر از شهادت حسین علیه السلام لازم است؟ آنان کسی را کشتند که شب ها تا صبح با خدای خویش راز و نیاز می کرد و بر تمام جهانیان برتری داشت.(1)

آیا عبداللّه بن زبیر این سخنان را از سرِ مسئولیت و درد و دلسوزی بیان داشت یا این که هدف او چیزی دیگری بود؟ آنچه می توان از کتب تاریخ و روایات به دست آورد این است که وی نه تنها هیچ اعتقادی به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله نداشت بلکه همیشه آنان را مانع پیشرفت و رسیدن به اهداف خود می دانست. علامه مجلسی در این باره به نقل از ابن نما می گوید: عبداللّه بن زبیر در زمان یزید مردم را به خون خواهی از امام حسین علیه السلام و یارانش می خواند، اما پس از مرگ یزید در سال 64 قمری از آن سخنان برگشت. این نشان می دهد که سخنان عبداللّه فریبی بیش نبود، بلکه هدف او از آن، رسیدن به حکومت و خلافت بود و مردم نیز به حیله او پی برده بودند.(2)

چون ابن زبیر به اهمیت مقام و برتری امام حسین علیه السلام پی برده بود(3) و می دید که مردم پس از شهادت امام حسین علیه السلام جذب نهضت او

ص:105

شده اند، برای جبران نقیصه خود و جلب عواطف دینی مردم، راهِ فریب و ریا را در پیش گرفت تا بدان وسیله به مقاصد سیاسی خود دست یابد.

در کتاب مختار ثقفی به نقل از البیاسی آمده: «حسین علیه السلام بیش از هر شخص دیگر بر ابن زبیر سنگین می نمود. او می دانست که مادام حسین در حجاز است مردم حجاز نه با او بیعت و نه از وی متابعت خواهند نمود.»(1) لذا وقتی نامه های مردم کوفه به امام حسین علیه السلام رسید گفت: «اگر من کسانی مانند شیعیان تو با خود می داشتم از این سفر منصرف نمی شدم.» ابن زبیر این سخنان را در حالی به زبان می آورد که از بی وفایی مردم کوفه و روحیات آنان کاملاً مطلع بود و می دانست امکان این که این بار نیز مردم کوفه به امام حسین علیه السلام بی وفایی کنند وجود دارد، آن چنان که به برادر و پدر بزرگوارش وفا نکردند، امّا هدف او این بود تا امام حسین علیه السلام از سر راه او برداشته شود.

«او کلی» می نویسد: «ابن زبیر کاملاً یقین داشت که مادام حسین علیه السلام زنده است تمام کوشش های او بیهوده خواهدماند، امّا چنان چه آسیبی به آن حضرت برسد زمینه خلافت برایش آماده خواهد گردید.»(2)

امام حسین علیه السلام کاملاً از ضمیر ابن زبیر آگاه بود و می دانست که تشویق ابن زبیر برای رفتن او به کوفه نه از صداقت بلکه ناشی از میل رسیدن به خواسته های خود و طمع دست یابی به خلافت است، لذا فرمود:

«برای این شخص [ابن زبیر] هیچ چیزی در دنیا بهتر از این نیست که

ص:106

من از حجاز بیرون بروم... از این رو او خواست من این جا را ترک بگویم تا میدان برایش خالی بماند.»(1)

ص:107

می نویسد که ابن زبیر به علت موقعیت خانوادگی ابن عمر برای این که او را با خود همراه کند به او پیشنهاد بیعت نمود امّا عبداللّه بن عمر آن را ردّ کرد. تلاش ابن زبیر برای گرفتن بیعت از او به حدّی بود که به همسر عبداللّه ، صفیّه، متوسل شد وقتی وی علت بیعت نکردن شوهرش را پرسید، او گفت: ابن زبیر مردی قدرت طلب و دنیا پرست است.

صفیّه نماز و عبادت و سجده های طولانی ابن زبیر را یادآوری کرد. عبداللّه گفت: آیا قاطرهایی را که معاویه سوار بر آن ها وارد مکه می شد دیده بودی؟

صفیّه گفت: بلی. ابن عمر افزود: ابن زبیر از نماز و روزه اش همان را می خواهد که معاویه از قاطرش می خواست.(1)

ص:108

ص:109

با یزید برای تصاحب قدرت و خلافت است و طرفداری اش از نهضت حسینی با توجه به علاقه مردم به امام حسین علیه السلام و تأثیر شدید آنان از فاجعه کربلا، برای تشکیل نیروی عظیم جنگی بر ضد یزید و به منظور نیل به هدف شخصی اش می باشد. مختار هم چنین می دید که مخالفت او با ابن زبیر هم نه تنها فایده ای ندارد بلکه او را در فشار میان دو سنگ آسیاب قرار می دهد و ممکن است قبل از آن که در مبارزه با خاندان اموی موفق شود از بین برود، امّا کنار آمدن او با ابن زبیر می تواند پایه های حاکمیت اموی را متزلزل سازد و به ستم آنان پایان بخشد. به همین سبب نه از ابن زبیر کنار گرفت و نه به حرف ها و شعارهای او اعتماد کرد و دربست خود را در اختیار او گذاشت.

وقتی مختار وارد مکه شد، طبق معمول ابن زبیر در کنار خانه کعبه نشسته بود و با دیدن مختار قدم وی را گرامی داشت و او را در کنار خود جای داد و به گرمی از او پذیرایی نمود و گفت: «ای ابواسحاق از احوال کوفه برایم بگو!»

با شناختی که ابن زبیر از مختار داشت، بودن او را در کنار خود از یک سو لازم می دانست و از سوی دیگر از مختار هراس داشت و نمی توانست به او اعتماد کند؛ چون، مختار بر خلاف او، از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت می کرد و قلباً به امام حسین علیه السلام عشق می ورزید و به ادامه راه او ایمان داشت و به انتقام گرفتن از قاتلین شهدای کربلا کاملاً مصمم بود. به همین لحاظ ابن زبیر از بیان کردن برنامه های آینده خود به مختار طفره رفت و نخواست از مقاصد خود برای او سخن گوید.

عباس بن سهل بن سعد که در آن جلسه حضور داشت ماجرای

ص:110

ملاقات مختار و ابن زبیر را چنین باز می گوید: پس از مدتی مختار به ابن زبیر نزدیک تر شد و شروع کردند باهم به سخن گفتن، آن چنان که گویا رازی را با یکدیگر بیان می کردند. سپس مختار در حالی که دستش را به سوی ابن زبیر دراز نموده بود گفت: «در انتظار چه هستی؟ دستت را بده تا با تو بیعت کنم و آنچه موجب خرسندی ماست به ما عطا کن. حجاز را بگیر که همه مردم آن با تواند.» امّا ابن زبیر پیشنهاد مختار را رد کرد، آن گاه مختار از جایش برخاست و به طائف رفت و تا یک سال هم دیده نشد.(1)

مورخان درباره این که مختار پس از مخالفت ابن زبیر چرا به طائف رفت و در آن جا مشغول چه کاری شد سخنی نمی گویند به جز این که انساب الاشراف و ابن اثیر می نویسند وقتی مختار به سوی طائف می رفت خشمگین بود و با خود می گفت: «من هلاک کننده ستمگرانم.»(2)

ص:111

چنین نقل می کند: روزی نزدیک ابن زبیر بودم، از من پرسید: آیا مختار بن عبید را دیده ای؟

گفتم: او را جز یک سال پیش که نزد تو دیدم دیگر ندیده ام.

ابن زبیر: گمان می کنی کجا رفته؟ اگر در مکه بود تا به حال دیده می شد.

گفتم: یک یا دو ماه بعد از آن که او را در پیش شما دیدم به مدینه رفتم چند ماهی در مدینه بودم. در آن جا از کسانی که از طائف آمده بودند شنیدم که می گفتند مختار در طائف است و نیز می گفتند او نسبت به ستمگران خشمناک است و می گوید: «من نابود کننده ستمگرانم.»

ابن زبیر گفت: خداوند او را بکشد! دروغ گوی کهانت پیشه است. اگر خدا جباران را هلاک کند مختار یکی از آنان است.

عباس نقل می کند که هنوز این گفت وگوی ما تمام نشده بود که مختار از گوشه مسجد نمایان شد. ابن زبیر گفت: «از گمشده یاد کن تا پیدا شود.» گمان می کنی او کجا می رود؟

گفتم: به گمانم آهنگ کعبه دارد.

مختار به طرف کعبه رفت و هفت بار به طواف پرداخت و آن گاه در کنار حجرالاسود، دو رکعت نماز به جا آورد و در آن جا نشست. طولی نکشید کسانی که او را می شناختند اطرافش را گرفتند.

ابن زبیر که به دنبال یافتن مختار بود، عباس را نزد او فرستاد تا هر طور شده او را با خود به نزدش بیاورد، امّا مختار به عباس گفت: مگر ندیدی، سال پیش به نزد او آمدم و رأی خود به او گفتم امّا او راز خود را از من پوشیده داشت و از کار خود با من سخن نگفت. وقتی دیدم او از من بی نیاز است خواستم تا به او بفهمانم که من نیز نیازی به وی ندارم.

ص:112

به خدا او بیش تر از آنچه به او نیاز دارم نیازمند من است.

عباس سرانجام مختار را راضی کرد تا شب هر دو به ملاقات ابن زبیر بروند. این بار ابن زبیر بیش از پیش از مختار پذیرایی نمود و او را گرامی داشت.

پس از احوال پرسی لحظاتی سکوت میان آن دو حکم فرما شد. گویا هر یک منتظر بودند تا دیگری آغازگر سخن باشد. سرانجام مختار لب به سخن گشود و پس از حمد و ثنای خدا خطاب به ابن زبیر گفت: نه پرگویی سزاوار است و نه کوتاهی در بیانِ آنچه لازم است گفته شود. من آمده ام تا با تو بیعت کنم، به این شرط که کارها را بدون مشورت من به پیش نبری و من جزو نخستین کسانی باشم که در نزد تو هستند و زمانی که به پیروزی رسیدی مهم ترین کارت را به من واگذاری. پذیرفتن این شرایط از سوی ابن زبیر معنایش این بود که او به هیچ کاری بدون موافقت مختار دست نزند و بدون رضایت او هیچ تصمیمی نگیرد. ابن زبیر که جز به عقیده و منافع خود به هیچ چیزی اهمیت نمی داد این پیشنهادها و شرایط همانند زنجیری بود که او را از تک تازی و لجام گسیختگی باز می داشت و مهاری بود که جلو خواسته های او را می گرفت.

ص:113

اگر واقعا مختار چنین عقیده داشت و پسر زبیر را یگانه رهبر لایق نهضت ضد اموی می دانست، چه لزومی داشت که بر مشورت او با خود تا آن حد پا فشاری کند؟!

پافشاری مختار بر این که هیچ امری بدون مشورت او صورت نگیرد نشان می دهد که او اعتمادی به ابن زبیر و کارهایش نداشت و او را شایسته امری که او خود را مدعی آن می دانست نمی دید.

در این که ابن زبیر با استفاده از موقعیت موجود و شرایطی که بعد از شهادت امام حسین علیه السلام به وجود آمده بود و نیز با استفاده از عنوان پناهندگی کعبه و عبادت های طولانی و ظاهرسازی عوام فریبانه توانسته بود خود را مطرح سازد و جای پایی در میان مردم باز کند جای بحث نیست و این هم بدان علت بود که او در آن زمان رقیبی در کنار خود نداشت ونیز در این که ابن زبیر انسانی زیرک و سیاست باز بود و می توانست از موقعیت ها خوب استفاده کند تردیدی نیست، امّا این ها دلیل بر این نمی شود که مختار کارهای او را پسندیده و شایستگی او را پذیرفته بود. اگر چنان می بود، می بایست معاویه نسبت به ابن زبیر شایستگی بیش تری در نزد مختار می داشت؛ زیرا معاویه، هم ظاهرالصلاح بود و هم زیرک؛ آن چنان که شیطان به پایش نمی رسید.

مخالفت ابن زبیر با شرایط مختار نیز، خود شاهد گویای این مطلب است که او نمی خواست در کار خود کسی را بپذیرد که ظاهرا رهبری او را قبول کرده امّا در واقع باید او، از آن شخص «اطاعت» کند و دستور بگیرد؛ همان طور که خود مختار در میان راه حجاز به ابن عرق گفته بود که:

اگر ابن زبیر سخن مرا گوش کند و به مشورت و نظریات من اهمیت

ص:114

دهد و از من اطاعت کند، کارش را سامان خواهم داد و دشمن، بنی امیّه، را سر جایش خواهم نشاند.(1)

به همین سبب، وقتی مختار شرایط خود را برای ابن زبیر مطرح کرد، او گفت: «با تو طبق حکم کتاب خدا و سنّت رسول اللّه بیعت می کنم.»

مختار می دانست که ابن زبیر با پیش کشیدن کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله می خواهد از پذیرش شرایط او سر باز زند؛ لذا گفت: «به خدا هرگز با تو بیعت نکنم مگر طبق این شروطی که ذکر کردم.»

پذیرفتن این شرایط برای ابن زبیر سخت بود و قلبا نمی توانست آن را قبول کند، امّا از طرفی او به مختار احتیاج داشت و حمایت او در آن مقطع برای ابن زبیر مهم بود و به همین لحاظ نمی دانست چه کند. عباس بن سهل که او را متحیر بر سر دو راهی دید در گوشش گفت: «دین وی را بخر تا در این باره بیندیشی.» آن گاه ابن زبیر گفت آنچه را خواستی پذیرفتم و بعد دست خود را برای بیعت به سوی مختار دراز کرد و از او بیعت گرفت.(2)

ص:115

عراق داشت محتاج می دید.

بنابراین مخالفت ابن زبیر با مختار در مرحله اول نه آن گونه است که طبری می گوید، یعنی به علت آشکارا بیعت خواستن مختار، و نه آن طور که جناب دکتر علی کربوتلی نظر می دهد، یعنی به سبب زنده بودن یزید و ترسی که ابن زبیر از حمله وی داشت.(1)

البته هم آشکار نشدن بیعت و هم بر ملا نشدن مقصود ابن زبیر برای او در آن مقطع مهم بود؛ زیرا همان طور که گفتیم، در آن زمان ابن زبیر ضعیف بود و زمینه را برای آشکار ساختن مقاصد خود مساعد نمی دید؛ اما این دلیل بر مخالفت ابن زبیر با پیشنهاد مختار نبود، بلکه دلیل همان شرایط مختار بود که ابن زبیر را مجبور به ردّ پیشنهاد او در آن زمان نمود. ولی این بار که بیعت خود را علنی ساخته بود و درگیری با یزید را حتمی می دانست، تمام سعی اش این بود که با جلب و جذب نیروهای مؤثر و کسب موقعیت اجتماعی و مذهبی بیش تر، پایه های قدرتش را محکم کند تا احتمال توفیق خود را بالا ببرد. از این رو او از آمدن مختار هدف های زیر را دنبال می کرد:

1. مختار هم در عراق و هم در حجاز طرفداران بسیاری داشت که با آمدن او در کنار ابن زبیر آن ها از ابن زبیر حمایت می کردند.

2. به همان اندازه که حمایت و بیعت عبداللّه بن عمر برای یزید مهم بود، برای ابن زبیر نیز اهمیّت داشت. ابن زبیر می خواست تا از طریق مختار او را راضی به بیعت با خود نماید یا حدّاقل جلو مخالفت او را بگیرد.

ص:116

3. مدینه پس از مکه نزد همه مسلمانان بسیار مهم بود، مخصوصا در آن زمان که فرزندان صحابه و مهاجرین و انصار که همه برای آنان احترام قائل بودند در آن جا زندگی می کردند و ابن زبیر می دانست که بدون جلب نظر آنان و نفوذ در مدینه نمی تواند بی درد سر خلافت کند. در آن زمان نماینده یزید در مدینه نعمان بن بشیر، پدر زن مختار بود. او مرد ظاهر الصّلاح و مورد احترام مردم بود و قبلاً نیز در کوفه با مسلم بن عقیل مدارا کرد و جلو فعالیت او را نگرفت و به همین علت از حکومت کوفه عزل شد. ابن زبیر می خواست با داشتن مختار، در مدینه از موقعیت او نزد نعمان بن بشیر استفاده نماید.

4. مختار در جنگ و تدبیر نظامی، خود به منزله یک سپاه بود. او از سیزده سالگی که با پدرش در فتح ایران و عراق در جنگ حضور داشت و تجربیات بسیاری در آن زمینه اندوخته و بارها مهارت و لیاقت خود را در نبرد به ثبوت رسانیده بود. ابن زبیر به این ویژگی های مختار آگاهی و اذعان داشت و می خواست در صورت نیاز از وجود او در این زمینه نیز بهره گیرد.

ص:117

می شمارد که باعث شد اسم و رسم امویان برای همیشه با آن محو شود(1) و آنان منفور جهانیان شوند. علاوه بر این، رفتار ظالمانه و بی بند و باری و تمرد یزید و والیان او از دستورهای اسلام باعث برافروخته شدن بیش تر آتش خشم مردم گردید و باعث شد تا شعله های انقلاب شراره کشد. مردم مدینه، نخستین شهر اسلام و پایتخت پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله ، با وجود نرمش یزید با آنان پس از شهادت امام حسین علیه السلام قبل از همه دست به قیام همگانی زدند و به امویان و طرفداران یزید که در مدینه به سر می بردند حمله و آنان را از شهر بیرون کردند. شورای شهر در مدینه که از بزرگان و سرشناسان آن جا تشکیل شده بود یزید را از خلافت خلع کرد و بر تداوم مبارزه تا سرنگونی او تصمیم گرفت و عبداللّه بن حنظله غسیل الملائکه را که سرشناس و مورد اعتماد مردم شهر بود به رهبری قیام انتخاب کرد و مردم نیز با وی بیعت کردند و او را به رهبری قیام خود برگزیدند.

یزید پس از آگاهی از قیام مردم مدینه تصمیم گرفت تا هر طور شده با آن مقابله کند؛ زیرا ترس یزید از آن بود که اگر این حرکت به طور جدّی سرکوب نشود ممکن است شعله های آن سر تا سر حجاز را فرا گیرد. برای همین مسلم بن عقبه را که مردی سنگ دل و بی رحم بود با پنج هزار جنگ جوی زبده برای مهار این قیام و سرکوبی مردم مدینه به آن جا گسیل داشت.

سپاه بی رحم یزید در نزدیکی شهر مدینه، در بیابانی به نام «حرّه» اردو زد و به مردم مدینه سه روز مهلت داد تا تسلیم گردند و الاّ با آنان

ص:118

خواهد جنگید، امّا مردم مدینه تسلیم نشدند و عبداللّه بن حنظله دستور حفر خندق را در اطراف شهر داد تا به این وسیله جلو نفوذ سپاه شام به داخل شهر گرفته شود.

درگیری سختی که به جنگ حرّه معروف شد به وقوع پیوست، امّا مردم مدینه پس از نبرد دلیرانه و مقاومت سخت، شکست خوردند و شهر به تصرف سپاه یزید در آمد.(1)

ص:119

انصار ذکر کرده اند.(1)

قشون اموی پس از سرکوبی قیام مردم مدینه راه مکه را در پیش گرفت تا ابن زبیر را که یزید می پنداشت عامل اصلی قیام مردم مدینه است در خانه خدا محاصره کند و از بین ببرد.

ص:120

وحشت زده دروازه های شهر را بست و خود در کعبه به تحصن نشست، به امید این که در آن جا مورد حمله سپاه یزید قرار نگیرد و شاید هم به یاد سخن پدر خود زبیر _ وقتی که از مکه به بصره حرکت می کرد _ افتاده بود که رو به سوی کعبه نموده و به او گفته بود: «به خدا برای صاحب میل و شخص وحشت زده و مرعوب هیچ مکانی بهتر از این جا سراغ ندارم.»(1)

مسلم بن عقبه، فرمانده بی رحم سپاه شام در میان راه مدینه و مکّه گرفتار مرض سختی شد و بر اثر آن در «قدیه» مرد. مرگ او باعث انصراف یزید از حمله به مکه نشد، بلکه او دستور داد تا حُصین بن نمیر، که در شقاوت و سنگ دلی از مسلم بن عقبه کم نبود، فرماندهی سپاه را به عهده گیرد و به راه خود به سوی مکه همچنان ادامه دهد.

وقتی سپاه شام به سرکردگی حصین بن نمیر به مکه رسید، در بلندی های مشرف بر کعبه موضع گرفت و منجنیق ها و عراده ها آماده حمله به مسجد شد.(2) ناگاه با صدور فرمان حمله از سوی حصین بن نمیر و اعلام دستگیری ابن زبیر و یارانش منجنیق ها به صدا در آمدند و سنگ های بزرگ به سوی کعبه سرازیر شد، و عراده ها با سرعت بسیار از بلندی های مشرف به خانه خدا با سنگ هایی که با پارچه های آغشته به روغن نفت آتش زده شده بود به کعبه حمله کرد، به گونه ای که خانه خدا خراب شد و دیوارهای آن فرو ریخت.(3)

ص:121

ص:122

پس ای ابن زبیر، برخیز و با مهاجمین بجنگ.(1) مختار هم چنین برای تشویق سپاهیان در نبرد با سخنان حماسی خود روح دلاوری و مقاومت را در آنان زنده می ساخت:

«ای فرزندان دلاور: مردان دشمن ستیز، ای مدافعان و حامیان حقیقت، به پیش بتازید و به دشمن امان ندهید.»

بدین گونه بسیاری از سپاهیان شام طعمه شمشیرهای مدافعان مکه قرار می گرفتند و نابود می شدند.(2)

در این نبرد مختار روح تازه ای یافته بود. نبرد با سپاه یزید چنان او را سرمست و بی باک ساخته بود که سر از پا نمی شناخت، روح سلحشوری مختار در این نبرد به ابن زبیر نیز روحیه بخشید و ترس را از دل او زدود؛ لذا وقتی او رشادت مختار را در میدان جنگ دید گفت: تا آن هنگام که مختار در کنارم است هیچ باکی ندارم که چه کسی از کنارم می رود. به راستی هرگز نبردی چنین سخت و جنگی چنان بی باکانه از او ندیده بودم.(3)

باز ذکر شده که ابن زبیر پس از دیدن شجاعت و دلاوری مختار در شعف شد و گفت: تا هنگامی که مختار در کنارم می جنگد پروایی ندارم که چه کس با من درگیر می شود؟ به راستی که دلاورتر از او در جنگ هرگز ندیده ام.(4)

رجزخوانی مختار در این جنگ بیانگر روحیّه بالا و اراده فولادین او در این نبرد است: «ای سپاهیان شام، منم مختار، فرزند ابی عبید. منم آن که

ص:123

بر دشمن می تازد امّا هرگز از نبرد روی نمی گرداند، به پیش می تازد اما پشت بر دشمن نمی کند، به سوی من بیایید ای نگهبانان و مدافعان جاهلیت سیاه گذشته.»(1)

ص:124

شده تا ابن زبیر چنین موضعی را در قبال او بگیرد با عصبانیّت گفت:

خدا رسوا کند کسی را که پس از سعی بیهوده وعده مساعدت به تو بدهد پنداشتم تو صاحب نظر هستی. هر قدر با تو آهسته و محرمانه سخن می گویم با صدای بلند جواب می گویی. من تو را برای خلافت می خوانم امّا تو چیزی جز قتل و هلاکت نمی خواهی!(1)

مخالفت ابن زبیر به علت ترس از مختار و مردمانی بود که در کنار او به دفاع از مکه پرداخته بودند و این که مبادا حمایت مردم حجاز را از دست بدهد؛ زیرا همه از ظلم و تعدی امویان به ستوه آمده بودند، امّا قلبا بسیار تمایل داشت تا با حصین کنار بیاید؛ لذا پس از مدتی در پیامی به حصین گفت: «حاضر نیستم به شام بروم و دوست ندارم از مکه خارج شوم، اما شما در اینجا با من بیعت کنید و من به شما ایمان دارم.»(2)

امّا حصین بیعت با او را در مکه نپذیرفت و از او خواست تا همراهش به شام برود تا در آن جا برای خلافت با او بیعت کند.

ص:125

شعار انتقام گرفتن از خون امام حسین علیه السلام را سر می داد و بعد از شهادت آن حضرت مردم کوفه را به سبب بی وفایی و عهد شکنی شان ملامت می کرد، نمی بایست با او کنار می آمد.

پس از هلاکت یزید و شکسته شدن محاصره مکه، ابن زبیر دیگر از امام حسین علیه السلام و انتقام گرفتن از قاتلین آن حضرت سخن نمی گفت. از این تغییر موضع او معلوم بود که او از ابتدا در سخنانش صادق نبود و نیز وی با مختار شرط کرده بود که پس از پیروزی مهم ترین کار را به او سپارد، امّا پنج ماه مختار در نزد او ماند ولی کاری به او نسپرد.(1)

حکومت شام روز به روز محدودتر می شد. پس از مرگ معاویة بن یزید مردم دمشق با مروان بیعت کردند، امّا ساحت حکومت او به بخشی از شام منحصر می شد؛ در حالی که سایر مناطق مانند عراق، حجاز، مصر و الجزایر در اطاعت عبداللّه بن زبیر در آمده بود.(2) مختار انتظار داشت که ابن زبیر بر اساس تعهدی که با او کرده بود در انتصاب والیان در نقاط مختلف با او مشورت و دست کم حکومت عراق را به او واگذار کند، اما ابن زبیر چنان نکرد. مسأله باعث دلسردی مختار و ناامیدی او از ابن زبیر شد و یقین کرد وی به عهدش وفا نمی کند و پس از این نیازی به او ندارد.

چنان که گفتیم ابن زبیر از اول در گفتارش با مختار صادق نبود. او می دانست که مختار از نظر فکری یک شیعه مخلص و وفادار به علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندان اوست؛ در حالی که ابن زبیر با علی و فرزندانش دشمنی دیرینه داشت. او در جنگ جمل پدرش را به جنگ با

ص:126

امام علی علیه السلام واداشت و یکی از محرکان عایشه _ خاله اش _ در جنگ با امام علی علیه السلام بود.

کینه و دشمنی ابن زبیر با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و آل علی علیه السلام به حدّی بود که در خطبه هایش نام پیامبر صلی الله علیه و آله را به زبان نمی آورد؛ وقتی مردم به او اعتراض کردند در جواب گفت: «من از پیامبر روگردان نیستم امّا او خاندان گردن کشی دارد که هرگاه نام پیامبر را ببرم بر خود می بالند و من دوست ندارم که آنان این افتخار را داشته باشند.»(1)

این سخنان حاکی از دشمنی عمیق و دیرینه او نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است. بنابراین او با شیعیان و دوستان آن خاندان نیز دشمن بود لذا نمی توانست با مختار کنار بیاید و او را در کنار خود بپذیرد. وقتی مختار به این حقیقت مطمئن شد و دید با این که او به تعهدات خود کاملاً وفا نموده است اما ابن زبیر پیمان های خود را زیر پا گذاشته نمی توانست عهد شکنی و به خصوص دشمنی ابن زبیر با خاندان رسالت را تحمل کند، به همین علت چاره ای ندید جز این که از او جدا شود و کار خود را در عراق جدا از ابن زبیر آغاز کند.(2)

بدین ترتیب معلوم شد که جدایی مختار از ابن زبیر آن طور که بعضی گفته اند،(3) با پیشنهاد خود او و مشورت با ابن زبیر و طبق دستور وی نبوده است.

مختار با رفتن به عراق فصل نوی از زندگی خود را آغاز کرد؛ فصلی پر از حادثه های بزرگ که بی شک روند حرکت تاریخ اسلام را تغییر داد.

ص:127

ص:128

ص:129

ص:130

العابدین علیه السلام اعتقاد داشتند و آن حضرت را مستحق خلافت می دانستند و مصمم بودند تا انتقام خون شهدای کربلا را بگیرند، امّا ابن زبیر پس از آن که قدرت یافت بر خلاف شعارهای خود که مردم را به خون خواهی امام حسین علیه السلام دعوت می کرد تغییر جهت داد و درصدد استحکام خلافت خود برآمد.

عهد شکنی ابن زبیر باعث شد تا مختار از وی ناامید شود و به فکر بازگشت به عراق افتد و از کسانی که از عراق می آمدند احوال آن جا را بپرسد. لذا او از اوضاع عراق کاملاً آگاه بود و می دانست که شیعیان عراق برای خون خواهی امام حسین علیه السلام آماده اند و جز عده کمی حاضر به بیعت با ابن زبیر نشده اند. از این رو مختار تصمیم گرفت به عراق بازگردد و هنگامی که وضعیت را برای رفتن خود مساعد دید گفت: «من ابو اسحاق هستم، به خدا قسم من به آنان تعلق دارم و باید ایشان را در راه حق جمع و متفق بکنم و به کمک آنان کاروان باطل را در هم بریزم و با نیروی آنان همه دشمنان ستمگر را به هلاکت برسانم.»(1)

ص:131

مختار و موقعیت امام سجاد علیه السلام و اوضاع آن زمان نداشتند، به وجود آورد و حتی عده ای پنداشتند محمد حنفیه درصدد زمینه سازی برای خلافت و امامت خود بوده است و مختار با توجه به آن موضوع از فرصت استفاده کرده. لذا ابتدا لازم است هرچند بسیار خلاصه بدانیم که محمد حنفیّه که بود و چه نقشی در ماجرای قیام مختار به عهده داشت؟

محمد بن علی معروف به محمد حنفیّه، برادر امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام است. مادر وی از قبیله بنی حنیفه بود. محمد به امام حسین علیه السلام بسیار علاقه داشت و هنگامی که آن حضرت از مدینه به سوی مکه حرکت کرد از محمد خواست تا در مدینه بماند و مسایل و رویدادهای آن جا را به اطلاع آن حضرت برساند و سپس در حالی که سخت می گریست به طوری که از گریه او امام حسین علیه السلام نیز گریست، با آن حضرت خداحافظی کرد.(1)

طبق نقل مورخان هنگامی که امام حسین علیه السلام از مکه به سوی عراق حرکت می کرد محمد حنفیه نیز به مکه آمده بود. آن حضرت وصیت نامه خود را که در پایان آن را با انگشتر خود مهر فرموده بود به محمد حنفیّه داد. در آخرِ این وصیت نامه خطاب به محمد حنفیّه آمده است: «برادرم، این است وصیت من به تو، پیروزی از طرف خداست، بر او توکل می کنم و به سوی او باز می گردم.»(2)

به این که چرا محمد حنفیّه همراه امام به کربلا نرفت مورخان چندان

ص:132

توجهی نکرده اند امّا مسلّم است که محمد حنفیّه مورد اعتماد و امین امام حسین علیه السلام بود و او نیز ارادت خاصی به آن حضرت داشت و طبق آخرین گفتارش در مدینه و مکه ایشان را یگانه امام به حق می دانست. همین که امام در مدینه به او مأموریت داد و فرمود: «به منزله چشمانم باش و مرا از اوضاع آن جا مطلع ساز»(1) و نیز این که امام وصیت نامه خود را به او سپرد و او را وصی خود قرار داد، شاهد گویای اعتماد امام به محمد حنفیّه است.

ص:133

از طریق محمد حنفیه رهبری آن را به عهده داشت. آیت الله خویی به این مطلب نیز اذعان کرده و فرموده است: «از بعضی روایات چنین بر می آید که نهضت مختار و حرکت او با اجازه خاص حضرت سجاد علیه السلام بوده است.»(1) علامه مامقانی نیز تأکید دارد که «حرکت و قیام مختار و حکومت او با اجازه امام زین العابدین علیه السلام بوده است.»(2) آیت اللّه خویی هم چنین در مورد تأیید امام سجاد علیه السلام از مختار می فرماید: دعای امام زین العابدین علیه السلام برای مختار دلیل روشن و برهان انکارناپذیر است بر این که مختار نزد آن حضرت از میان یارانش شایسته ترین و برگزیده ترین انسان بوده و اگر چنان نبود و مختار از نظر اعتقادی مشکلی می داشت و مخالف با او بود، امام هرگز در حق او دعا نمی کرد و برای او آرزوی آینده نیک و جزای خیر نمی نمود؛ زیرا امام دعایی را که اراده اجابت آن را نمی داشت هرگز نمی نمود و چیزی را که نمی خواست تحقق یابد از خداوند آرزو نمی کرد؛ چرا که در غیر آن صورت دعای امام بی فایده و عبث می بود و امام معصوم علیهم السلام از هر عمل عبث و بی فایده منزّه است.(3)

مهم ترین دلیل بر تأیید و حتّی ثبوت رهبری امام زین العابدین علیه السلام در نهضت مختار همان اعلام نمایندگی و اختیار تام داشتن محمد حنفیّه از طرف آن حضرت در جمع نمایندگان و بزرگان کوفه است؛ امّا از آن جایی که مختار نیز از سیاست مبارزاتی امام سجّاد علیه السلام آگاه و با آن حضرت همآهنگ بود، به بیان و بر ملا کردن این حقیقت که او با تأیید و

ص:134

مشورت امام سجّاد علیه السلام حرکتش را آغاز نموده نمی پرداخت و آن را به صلاح آن حضرت نمی دانست، لذا خود را وزیر و نماینده محمد حنفیّه معرفی می کرد. نکته جالب توجه در این ماجرا این است که چون مختار در کوفه بر اساس همان سیاست امام زین العابدین علیه السلام خود را نماینده محمد حنفیّه معرفی نموده بود، هیئت نمایندگی کوفه مستقیما نزد محمد حنفیّه رفت و صحت موضوع را از او جویا شد. محمد حنفیّه ضمن تأیید موضوع، مطلب مهم دیگری را نیز برای اعضای هیئت روشن ساخت و آن این که به رغم تقیّه امام، آنان را نزد آن حضرت برد تا به آنان ثابت کند که ادعای مختار مبنی بر نمایندگی از محمد حنفیّه به اجازه شخص امام بوده است و خود محمد حنفیّه نیز بدون هدایت امام به هیچ کاری نمی پردازد.

ص:135

آن کشتی هستم و آن را هدایت و راهنمایی خواهم کرد.

هانی اوضاع کوفه را برای مختار گزارش داد و گفت: عدّه اندکی به ابن زبیر گرویده اند ولی هدف اکثر مردم عراق خون خواهی حسین بن علی _ علیهما السلام _ است، امّا مرد شجاعی که آنان را در این راه رهبری کند وجود ندارد. مختار گفت: به خدا سوگند من آنان را در راه حق جمع می کنم و با آن، سپاهیان باطل را در هم می کوبم و به خواست خداوند همه ستمگران گردن کش را به هلاکت می رسانم.(1)

ص:136

سپس خود را به روی قبر افکند و خاکی را که بوی عشق می داد و نشان حسین علیه السلام داشت، غرق بوسه کرد. آن گاه دست خود را روی قبر گذاشت و پیمان خود را این گونه بازگفت و تجدید نمود: ای سرورم، به حق جد بزرگوار و پدر گرامی و مادر عزیز و برادر ارجمندت و اهل بیت مظلوم و تمامی شیعیان و دوستانت سوگند یاد می کنم که غذای لذیذ نخورم و آبی گوارا ننوشم و بر بستری راحت نخوابم مگر آن که انتقام خون پاک تو را بگیرم یا در این راه شربت شهادت بنوشم.(1)

ص:137

خیر مقدم گفتند. مختار در جواب استقبال آنان گفت: «پیروزی و صلح را به شما مردم مژده می دهم، کسی را که می خواستید نزد شما آمد.»

از آن جایی که آن روز تعطیل بود و مردم برای ادای نماز جمعه از خانه های خود بیرون آمده بودند، شهر شلوغ به نظر می رسید و دسته های مردم که پس از نماز به سوی خانه ها و بازار شهر روی آورده بودند جلوه خاصی به شهر داده بود. مختار برای همه چهره آشنایی بود، لذا توجه ها را به سوی خود جلب نموده بود. همه به او سلام و از آمدنش اظهار خوشی می کردند و مختار هم به آنان نوید پیروزی می داد.

همان طور که مختار به سوی منزل خود در حرکت بود در مسیر راه در محله «بنی بدّاء» به عبیدة بن عمرو بدّی برخورد. او مرد شجاع و دلیری بود و به امام علی علیه السلام عشق می ورزید و از شیعیان مخلص آن حضرت بود. مختار به او سلام کرد و گفت: «ابا عمرو، تو را به پیروزی و پایان سختی ها مژده می دهم. تو دارای اعتقادی هستی که زشتی ها و بدی ها را می زداید و عیب ها را می پوشاند و باعث آمرزش گناهان می گردد.

ابوعمرو گفت: خدا خیرت دهد.

مختار پاسخ داد: قرین رحمت خدا باشی، با اهل مسجد و مریدانت به دیدارم بیایید.

هم چنین مختار دیگر سران و بزرگان شیعه را فراخواند که به ملاقات او در منزلش بیایند تا نوید سعادت و پیروزی را که باعث خیر آنان است به آنان باز گوید.(1)

ص:138

ابوعمرو و ابن کثیر و برادر اسماعیل که از بزرگان کوفه بودند با شعاری از شخصیت ها و افراد مورد وثوق مردم کوفه که همگی از شیعیان و دوستان اهل بیت بودند شب به خانه مختار آمدند و با او ملاقات کردند. مختار از آنان خواسته بود تا وی را از اوضاع عراق و کوفه آگاه کنند؛ از این رو آنان به تفصیل اوضاع کوفه و عراق را برای مختار گزارش دادند و ماجرای سلیمان بن صُرد خزاعی را که با جمعی از شیعیان برای خون خواهی امام حسین علیه السلام به پا خواسته بودند نقل نمودند و گفتند که همین لحظه که ما و شما نشسته ایم سلیمان در مسجد سخنرانی می کند و مردم را برای خون خواهی و گرفتن انتقام از قاتلان شهدای کربلا می خواند.

مختار به گزارش های آنان با دقت گوش می داد. وقتی سخنان آنان در مورد اوضاع عراق و کوفه به پایان رسید مختار پس از حمد و ثنای خداوند گفت:

مرا مهدی، فرزند وصی و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان نماینده، امین و وزیر خود به سوی شما فرستاده و به من دستور فرموده تا کسانی را که در قتل فرزند رسول خدا و شهدای کربلا دست داشته اند و ریختن خون آنان را حلال دانسته اند، به قتل رسانم و انتقام شهدای کربلا را بگیرم و از ستم دیدگان به دفاع برخیزم و از شما نیز می خواهم تا از نخستین کسانی باشید که به این دعوت جواب مثبت می دهید.

همه کسانی که در آن شب نزد مختار آمده بودند از سخنان او استقبال و با او بیعت کردند و وی را به عنوان نماینده خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله پذیرفتند.(1)

ص:139

ص:140

داده بود معروف است که: «بنی هاشم دین و حکومت را به بازی گرفتند در حالی که اصلاً قیامتی در کار نیست و وحی نازل نشده است.»(1) و به دنبال آن کاسه شراب را سر کشید و رسما به کینه جاهلی خود اعتراف کرد و گفت: «ما از بزرگان آنان [بنی هاشم] کشتیم و در مقابلِ کسانی که آنان در بدر از ما کشته اند انتقام گرفتیم.»(2)

علاوه بر آن، تهاجم یزید در مدینه و حمله اش به خانه خدا خشم مردم مسلمان را برانگیخت و آنان را بر ضد خاندان اموی شوراند.

3. به دنبال شهادت امام حسین علیه السلام و جنایات یزید حرکت توابین به رهبری «سلیمان بن صُرد» شکل گرفت و مردم کوفه با توجّه به عهد شکنی خود با امام حسین علیه السلام تصمیم گرفتند تا با ریختن خون خود کفاره گناه شان را بپردازند. حرکت توابین صرفا قیامی انتقام جویانه از قاتلین امام حسین علیه السلام بود ولی می توان آن را یکی از مهم ترین زمینه سازهای قیام مختار در کوفه نام برد. توابین بر اثر بی تجربگی نتوانستند به تمام اهداف خود دست یابند، امّا مختار توانست از نتیجه کار و فعالیت آنان به نفع حرکت خود بهترین بهره را ببرد.

4. چهارمین عاملی که زمینه های قیام مختار را فراهم ساخت مرگ یزید بود. با مرگ وی اختلاف و پراکندگی در حکومت امویان راه یافت و از قدرت آنان کاسته شد و قلمرو حکومت شان در بخش هایی از شام محدود گردید.

ص:141

همان طور که اشاره کردیم با مرگ یزید حکومت اموی متزلزل و از قدرت شان کاسته شد و مردم حجاز به مخالفت با امویان پرداختند و سلطه ابن زبیر را پذیرفتند. اما مردم عراق با وجود این که از امویان نفرت عمیقی داشتند، کاملاً از ابن زبیر نیز حمایت نکردند و در وضعیت خاصی قرار داشتند مخصوصا دو شهر مهم بصره و کوفه که از بزرگ ترین شهرهای عراق به شمار می رفت در انتظار حوادث آینده به سر می برد.

عبیداللّه بن زیاد، حاکم این دو شهر، پیش از همه در نگرانی به سر می برد. او می دید که حکومت مرکزی در شام تضعیف شده و اوضاع ولایات هر روز رو به آشفتگی می نهد و مردم پس از شهادت امام حسین علیه السلام در وضعیتی هستند که ممکن است هر لحظه سر به شورش و قیام نهند. «از این رو درصدد بر آمد تا دوستی مردم عراق را به خود جلب کند و برای این منظور به آنان نزدیک شد ولی کوشش او در این راه بی فایده بود.»(1)

نهضت توابین در کوفه خطر بزرگی برای ابن زیاد به شمار می رفت. شعار آنان انتقام گرفتن از قاتلین امام حسین علیه السلام بود. ابن زیاد می دانست که اگر آنان قدرت گیرند و در شعارهای خود موفق شوند او نخستین هدف خواهد بود؛ لذا درصدد آن برآمد که کسب قدرت کند و از مردم عراق برای خود بیعت بگیرد. با توجه به وضعیت دو شهر مهم عراق، یعنی بصره و کوفه، ابن زیاد بصره را برای شروع کار خود برگزید؛ زیرا

ص:142

او در بصره بیش تر کار کرده و توانسته بود روحیات آنان را بهتر به دست آورد. گذشته از آن بصره یکپارچه نبود و نیرویی در آن جا که طالب خون امام حسین علیه السلام باشد وجود نداشت و در گذشته نیز کم تر از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت نموده بود.

مردم بصره چهار دسته شده بودند: یک دسته با عبیداللّه بن حارث بن نوفل بیعت کردند و عده ای چشم به عبداللّه بن زبیر دوخته و منتظر بودند تا او شخصی را برای آنان معرفی کند. دسته های خوارج نیز مخالفت خود را آشکار کرده بودند و گاه گاهی دست به قیام می زدند. شیعیان بصره نزد اخنف بن قیس رفتند و از او خواستند تا آنان را برای قیام بر ضد ابن زیاد رهبری نماید، امّا او به تقاضای آنان جواب رد داد. عبیداللّه می خواست با استفاده از وضعیت نابسامان بصره و ناهماهنگی آن مردم سود جوید و به قول معروف «از آب گل آلود ماهی بگیرد»؛ لذا همه را در مسجد گرد آورد و در خطابه ای به آنان از گذشته خود گفت و این که چه خدماتی برای آنان انجام داده است. سپس گفت اگر با او بیعت کنند آرامش را به عراق باز می گرداند و مردم را از پراکندگی نجات می دهد، اما مردم بصره بر خلاف انتظار او نه تنها به هیچ یک از وعده های وی اطمینان نکردند و به حرف هایش توجهی ننمودند، بلکه همه دسته های مردم این عمل او را فریب دیگری برای دست یابی به قدرت و فرار از مکافاتی که در انتظار او بود تلقی کردند. به همین علت وقتی مردم از مسجد بیرون شدند می گفتند: «آیا ابن مرجانه گمان می کند که ما دسته جمعی و جدا جدا از او اطاعت می کنیم؟!»(1)

کار به جایی رسید که مردم آشکارا به ناسزاگویی ابن زیاد

ص:143

می پرداختند و هنگامی که او بالای منبر می رفت سنگ به سویش پرتاب می کردند. ابن زیاد امید چندانی به کوفه نداشت با این حال زمانی که خود مشغول فعالیت در بصره بود نماینده ای به آن جا فرستاد تا از مردم کوفه برایش بیعت بگیرد، اما همین که نماینده او مردم را جمع کرد و مسأله بیعت با ابن زیاد را مطرح ساخت مردم سر به شورش زدند و او را زندانی نمودند. خطیب کوفه نیز به نمایندگی از مردم اعلام نمود که ما احتیاجی به بنی امیّه و حکومت آن ها نداریم.

مردم بصره قبل از کوفه بر ضد ابن زیاد دست به شورش زدند و قیام را آغاز کردند. ابن زیاد وقتی وضعیت را خطرناک دید و موضع مردم کوفه و بصره را مشاهده نمود به ناچار به سوی شام پا به فرار نهاد.

از آن جا که وضعیت در بصره به بی نظمی و پراکندگی بیش تر پیش می رفت مردم آن جا به ناچار توافق کردند تا نامه ای به عبداللّه بن زبیر بنویسند و بدین طریق وفاداری خود را به او اعلام دارند. ابن زبیر نیز پس از آن، برادرش مُصعب بن زبیر را به عنوان استاندار بصره به سوی آنان فرستاد.

ص:144

نهضت توابین زمینه های قیام مختار را هموار ساخت و احساسات شیعیان را در عراق بر ضد حکومت اموی برانگیخت و آنان را به اشتباه بزرگ شان در برابر حرکت امام حسین علیه السلام متوجه ساخت و به عللی که در ذیل یادآور می شویم توانست بسیاری از شیعیان را تا قبل از آمدن مختار به خود جلب کند و در تحریک و بسیج آنان بر ضد امویان به موفقیت هایی دست یابد:

1. حضور شخصیت های سرشناس در رأس این حرکت مانند سلیمان بن صُرد که از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و از بزرگان شیعه در کوفه بود و مُسیّب بن نجبة الفزاری و عبداللّه بن وال تمیمی و عبداللّه بن سعد بن نفیل الازدی و رفاعة بن شداد بجلی که همه از اصحاب امیر مؤمنان بودند.

2. آنان هدف خود را انتقام گرفتن از قاتلان امام حسین علیه السلام معرفی نموده بودند؛ برای همین با سخنرانی و مرثیه خوانی واقعه جانگداز حادثه کربلا را برای مردم بیان می کردند، به گونه ای که شنوندگان به گریه و نوحه سرایی می پرداختند و برای مظلومیت امام حسین علیه السلام و یاران آن حضرت متأثر می شدند، به حدّی که برای انتقام گیری از قاتلین آن حضرت با اشتیاق از توابین استقبال می کردند.

3. توابین واقعا خود را در قبال شهادت امام حسین علیه السلام گناه کار و مسئول می دانستند. آنان متعهد شده بودند تا با ریختن خون خویش گناه بی وفایی به فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله و یاری نرساندن به ایشان مرا بشویند؛ از این رو همه دارایی های خود را در اختیار حرکت توابین گذاشتند و املاک و مزارع خود را برای پیشبرد حرکت توابین اختصاص دادند. از جمله این اشخاص سعید بن نفیل بود که همه دارایی خود را وقف کرد.(1)

ص:145

اما با آمدن مختار به کوفه شیعیان بیش تر به او توجه نمودند، به طوری که هر روز جمعیت او فزونی می یافت.

ص:146

از سران توابین خویشاوندی داشتند؛ از جمله عمر بن سعد بن ابی وقاص و سایر رؤسا و اشرافی که در کربلا در مقابل امام ایستادند بی هراس در کوفه زندگی کنند. به همین علت عبداللّه بن سعد بن نوفل ازدی که از شیعیان و اصحاب امیرالمؤمنان علیه السلام بود، به سلیمان و سایر رهبران توابین اعتراض کرد و گفت: ما برای خون خواهی امام حسین علیه السلام قیام نموده ایم، در حالی که قاتلین حسین علیه السلام ... در کوفه اقامت دارند، با این وضع به کجا می رویم؟!(1)

این سیاست توابین باعث شد تا مردم در میان عمل و شعار آنان تناقض آشکاری مشاهده کنند و به آنان به قِسم گروه پیمان شکن نظر نمایند و در نتیجه نتوانند کاملاً به آنان اعتماد کنند و کم کم از آنان روی گردانند و به مختار بپیوندند.

علامه کمپانی نیز اشتباه سلیمان بن صرد را در این خصوص یکی از عوامل ناکامی توابین ذکر می کند و می گوید نرمش او در قبال اعیان و اشراف کوفه که بیش تر آنان از قاتلان امام حسین علیه السلام بودند باعث دلسردی و اعتراض طرفداران او شد.

2. مختار خود را نماینده اهل بیت و نهضت خود را مورد تأیید محمد بن حنفیه _ که در آن زمان خود، نماینده امام زین العابدین علیه السلام بود _ معرفی کرد. امّا توابین به هیچ یک از اهل بیت متکی نبودند و بدین لحاظ تعریف روشن و مشخصی از آینده مبارزه خود برای شیعیان عرضه نکردند. شعار خون خواهی از قاتلین سیدالشهدا البته برای شیعیان جالب توجه بود امّا این شعار به تنهایی نمی توانست آینده توابین را و این که

ص:147

آنان پس از پیروزی چه خواهند کرد و حکومت را به چه کسی خواهد سپرد روشن سازد. اصلاً توابین به آینده توجهی نداشتند؛ به همین علت شعارهای مختار که آل علی علیه السلام را مُحِق به خلافت می دانست و خود را نماینده و وزیر آنان معرفی می کرد تمام اهداف او را از مبارزه مشخص می ساخت و این موضوع شیعیان را نسبت به آینده حرکت مختار دل گرم و امیدوار ساخته بود.

3. از مهم ترین عوامل توفیق یافتن مختار در کارهایش، دقت در شناخت موقعیت ها برای وارد شدن در صحنه عمل بود. او از حدّاقل امکانات و فرصت ها بیش ترین بهره را می بُرد. در صحنه های سیاست و جنگ با تدبیر و تیز هوشی اش تمام جوانب قضایا را می سنجید. امّا توابین شتاب زده و بدون دقت عمل می کردند. از بزرگ ترین اشتباه های توابین این بود که بدون در نظر گرفتن توانایی و بی توجه به پیروزی، با امویان وارد جنگ شدند. جنگی که در عین الورده میان توابین و سپاه امویان به سرکردگی عبیداللّه بن زیاد در ربیع الثانی سال 65 قمری رخ داد ضربه جبران ناپذیری بر توابین وارد ساخت؛ زیرا توابین با عجله و بدون تدبیر صحیح نظامی و قبل از آن که سنجش درستی از افراد و امکانات خود داشته باشند به جنگ پرداختند. با وجودی که مختار سلیمان را از عاقبت این جنگ بر حذر داشته بود امّا او هیچ توجهی به این اخطار نکرد تا سرانجام در آن جنگ به شهادت رسید و سپاهیان او شکست سختی خوردند و بسیاری از آنان شهید شدند.

در این جنگ سپاه توابین از خود رشادت بسیاری به خرج دادند امّا بی تجربگی آنان باعث شد تا نتوانند بر دشمن فایق شوند، ولی این

ص:148

شکست نیروهای باقی مانده توابین را متوجه اشتباهات شان نمود تا پس از آن دست به اقدامات عجولانه و احساساتی نزنند.

مختار پس از واقعه تلخ عین الورده توابین را تسلی داد و از آنان دعوت کرد تا برای خون خواهی حسین بن علی علیه السلام به او بپیوندند و خود را برای نبرد با دشمنان، بیش از پیش آماده سازند.(1)

ص:149

ص:150

شکست توابین شیعیان اطراف او را گرفته بودند. مختار با بیان سحرآمیز و سخنان حماسی خود مردم را به جنگ با امویان تشویق می کرد و در ضمن نارضایتی خود را از ابن زبیر و این که او هیچ مسئولیتی از طرف ایشان ندارد اعلام می داشت.

ابن زبیر کینه عمیقی نسبت به آل علی علیه السلام داشت، امّا برای رقابت با مختار و برای جلب توجه مردم عراق و به ویژه کوفه به فرستادگان خود دستور داده بود تا مسأله خون خواهی امام حسین علیه السلام را فراموش نکنند و در ظاهر درباره شهدای کربلا اظهار حزن و سوگواری نمایند و از شور و هیجان شیعیان بر ضد عبیداللّه بن زیاد، حاکم امویان در عراق، استفاده کنند. با همه این ها مختار جای خود را در قلوب شیعیان باز کرده بود و هیچ ترفندی از سوی ابن زبیر مانع پیشرفت و گسترش موقعیت مختار نمی شد؛ به همین علت ابن زبیر که مختار را بزرگ ترین مانع بر سر راه خود در عراق می دید درصدد برآمد تا قبل از آن که خطری از سوی او متوجه حکومتش شود کار او را تمام کند.

ابن زبیر که از پیروزهای وسیع و چشم گیر خود مغرور شده و توانسته بود قلمرو نفوذ خود را بر تمامی کشورهای اسلامی به جز شام گسترش دهد، می پنداشت مهار کردن شخصی مانند مختار برای او چندان مشکل نیست. لذا پس از آن که نمایندگان او، عبداللّه بن یزید و ابراهیم بن محمد پیشنهاد کردند مختار زندانی شود، او آن را پذیرفت.

ص:151

و ابراهیم صورت گرفت. آنان مختار را برای حکومت آن ها خطرناک معرفی نمودند و گفتند چنان چه او زندانی نشود کوفه روی آرامش را نخواهد دید و حکومت آنان ثبات نخواهد یافت.(1) ابن یزید نیز پس از موافقت ابن زبیر، دستور باز داشت مختار را صادر کرد. مختار در خانه خود بود که ناگهان سربازان هجوم آوردند و او را دستگیر کردند. مختار وقتی متوجه منظور آنان شد گفت: منظورتان چیست؟ به خدا قسم به هدف تان نخواهید رسید.(2)

زندانی شدن مختار فرصت تازه ای برای او فراهم ساخت تا ضمن اندیشیدن به عملکردها و برنامه های آینده خود، فریاد مظلومیت خویش را به گوش شیعیان برساند و احساسات آنان را تحریک کند که وی را بی تقصیر به زندان افکنده اند. عده ای از پیروان مختار و شیعیان وقتی از زندانی شدن او آگاهی یافتند به زندان رفتند و با او بیعت نمودند.(3)

از یحیی بن ابی عیسی نقل شده که وقتی مختار در زندان بود او با حمید بن مسلم به ملاقاتش رفتند. هنگامی که مختار آن دو را دید نتوانست جلوِ احساسات درونی اش را بگیرد، لذا گفت:

سوگند به آفریدگار دریاها، درختان، نخلستان و زمین پست و بلند و صحراها و فرشتگان فرمانبر و پیامبران برگزیده، من از هدف خود دست نخواهم کشید و ستمگران را به وسیله شمشیرهای تیز و نیروهای مردان و افرادی که برای رضای خدا با من همکاری می کنند خواهم کُشت. من

ص:152

به خواست خدا پایه های دین را به کمک ایشان استوار می سازم و شکاف هایی را که هم اکنون در اجتماع مسلمانان پیدا شده پر می کنم و قلوب داغدیده مؤمنان را شفا می بخشم... من از مرگ هراس ندارم، هرگاه که به من روی آورد با آغوش باز از آن استقبال می کنم.(1)

مختار در زندان با شیعیان و توابین ارتباط برقرار می کرد و آنان را به مقاومت تشویق می نمود. وی نامه ای از زندان به توابین نوشت و خواستار پیروزی آنان شد، و به آنان نوید داد که اگر از زندان آزاد شود حکومت بنی امیّه و قاتلان امام حسین علیه السلام را در هم خواهد کوبید. وقتی نامه مختار به آنان رسید، آن ها نیز عبداللّه بن کامل را در زندان نزد او فرستادند و پیام دادند که: ما طبق خواسته و رضایت تو عمل خواهیم کرد و اگر اجازه دهی به زندان می آییم و تو را آزاد می کنیم.

مختار در جواب آنان به عبداللّه گفت: عجله نکنید من به زودی از زندان آزاد خواهم شد.(2)

مختار از زندان نامه ای به عبداللّه بن عمر، شوهر خواهر خود، نوشت. در آن نامه آمده که او بدون تقصیر زندانی شده و این بار نیز از او خواست تا از عبداللّه بن یزید و ابراهیم بن محمد بن طلحه بخواهد که او را آزاد سازند. با توجه به رابطه این دو با ابن عمرو احترامی که نسبت به او قائل بودند با رسیدن نامه، فورا و بدون این که ابن زبیر را آگاه کنند، مختار را آزاد کردند. امّا از آن جایی که از وی می ترسیدند از او خواستند تا قسم بخورد که از آنان اطاعت نماید و راه مسالمت را در پیش گیرد و

ص:153

بر ضد آنان دست به شورش و قیام نزند و چنان چه دست به قیام بزند باید هزار شتر در خانه خدا قربانی کند و کنیزان و غلامانش آزاد شود.(1)

مختار از زندان آزاد شد و نمایندگان ابن زبیر را به باد تمسخر گرفته، گفت: خدا آنان را بکشد، تا چه حدّ احمق اند اگر امید داشته باشند من به عهد و قسم نسبت به آن ها وفادار بمانم، در صورتی که وقتی سوگند خوردم، در نظر داشتم تا کفاره آن را بپردازم. اهدای شتر و آزادی همه غلامان و کنیزانم از انداختن آب دهان برایم آسان تر است. من آرزو دارم تا به هدف مقدس خود نایل آیم امّا هیچ غلام و کنیزی نداشته باشم.(2)

زندانی شدن مختار بیش از پیش توجه شیعیان را به او جلب کرد و از او در اذهان شیعیان شخصیتی ترسیم کرد که می تواند آنان را به اهداف شان برساند؛ به همین علت پس از آزادی با استقبال گرم و بی سابقه شیعیان و طرفدارانش مواجه شد.

ص:154

ص:155

عبدالرحمن بن شریح پس از بازگشت از نزد امام سجاد علیه السلام و محمد حنفیّه در کوفه به شیعیان گفت: علی بن حسین علیه السلام و محمد حنفیّه به ما اجازه دادند تا با مختار همکاری کنیم و چنان چه آنان راضی نبودند ما را نهی می کردند.

عبد الرّحمن می گوید: شیعیان در کوفه چشم در راه آمدن ما و شنیدن نظر امام بودند. وقتی به کوفه برگشتیم و آنان را در جریان امر قرار دادیم تصمیم نهایی برای همکاری با مختار گرفته شد؛ زیرا قبل از آن عده ای از شیعیان که مختار از آنان دعوت نموده بود به او گفته بودند: منتظریم تا از مدینه خبر موثّقی به ما برسد که دال بر صحت گفتار تو باشد.

هنگامی که مختار از ماجرای گسیل هیئت مذکور در مدینه و هدف آنان باخبر شد، با نگرانی منتظر بازگشت آنان ماند. نگرانی وی به این علت بود که ممکن بود امام زین العابدین علیه السلام و محمد حنفیه به آنان اطمینان نکنند و به سبب تقیه حقیقت را برای شان نگویند؛ زیرا امام زین العابدین علیه السلام در شرایطی قرار نداشت که آشکارا قیام مختار را رهبری کند و محمد حنفیّه که نماینده آن حضرت در امور قیام مختار بود نیز در وضع دشواری قرار داشت و ابن زبیر که در آن زمان در مدینه مسلط شده بود او را تحت مراقبت قرار داده بود و برای گرفتن بیعت از او به اذیت و آزارش می پرداخت.

اما این هیئت پس از یک ماه انتظار با خبر مسرت بخش و امیدوار کننده ای به کوفه بازگشت. آنان وقتی به کوفه رسیدند قبل از آن که به خانه های خود بروند یکراست به خانه مختار رفتند. مختار هنوز نمی دانست که امام به آنان چه جوابی داده و راجع به او چه گفته است.

ص:156

به همین علت با نگرانی و دلهره فراوان پس از احوال پرسی به آنان گفت: چه خبر؟ گویا شما درباره کار من به خود تردید راه داده و به فتنه افتاده اید.

آنان گفتند: به تو مژده می دهیم بر این که ما دستور گرفته ایم تا با تو همکاری کنیم.

این خبر برای مختار بشارتی نیکو و مسرت بخش بود، به گونه ای که وی با شنیدن آن از سرِ خوشحالی گفت: «اللّه اکبر! مرا ابواسحاق می گویند، بپا خیزید و شیعیان را آماده قیام نمایید.»(1)

مختار پس از آمدن هیئت دستور داد همه بزرگان جمع شوند. هنگامی که آنان گرد آمدند گفت:

ای گروه شیعیان، عده ای می خواستند صحت مأموریت مرا به یقین بدانند؛ برای این منظور به مدینه خدمت پیشوای هدایت و پسر پیامبر صلی الله علیه و آله برگزیده یعنی امام زین العابدین علیه السلام رفتند. امام به آنان فرموده است: که من نماینده و پشتیبان او هستم و به شما دستور داده که از من پیروی کنید و به فرمانم گردن نهید.(2)

به دنبال سخنان مختار، عبدالرحمن بن شریح برخاست و شرح ملاقات خودشان را با امام چهارم علیه السلام و محمد حنفیّه به تفصیل نقل کرد. سخنان وی عواطف و احساسات شیعیان را برافروخت و افرادی که تا آن هنگام متحیر بودند، با شور و هیجان گرد مختار را گرفتند و کارِ وی رونق تازه ای به خود گرفت.(3)

ص:157

ص:158

متعصب بود، از وضعیت پیش آمده استفاده نمود و برای مردم از زمان خلافت علی علیه السلام و سیاست عادلانه او سخن گفت و یادآوری کرد که کوفه در زمان حکومت آن حضرت عظمت یافته و مردم عراق و کوفه از موقعیّت بالایی برخوردار شده بود. او هم چنین از ابن مطیع خواست که از سیاست علی علیه السلام پیروی کند نه سیاست عمر و عثمان و مازاد خراج را به مصرف خودِ عراق برساند. سخنان ابن مالک تأثیر سخنان ابن مطیع را از بین برد و وی در نخستین گام مأموریتِ خود، ناکام ماند.

ص:159

خود راجع به سائب بن مالک اشعری که جلسه سخنرانی ابن مطیع را با سخنان خود به هم زده بود و مردم عراق را به اطاعت نکردن از او وامی داشت تهیّه کرده و در آن متذکر شده بود که سائب از یاران و عوامل نزدیک مختار است. هم چنین در آن گزارش از ابن مطیع خواسته بود که چون مختار محرک اصلی مردم و عامل تشنج مردم بوده و در آینده نیز هیچ اعتمادی وجود ندارد که بر ضد حکومت او دست به قیام نزند او را در حضور بخواهد و سپس دستگیر کرده، به زندان افکند تا او با خیال راحت کار کوفه را روبه راه و به امور حکومتی رسیدگی کند.

ایاس از ابن مطیع خواست چنان چه او موافقت کند، شخصا مأموریت دستگیری مختار را به عهده گیرد و ترتیب جلب و احضار او را فراهم سازد.

ابن مطیع با توجه به توصیه های رئیس شهربانی خود و شناختی که از مختار داشت دو نفر را برای احضار او مأمور ساخت و به آنان گوشزد نمود که به مختار بگویید ابن مطیع دعوت کرده تا نزدش حضور یابد. آنان وقتی به خانه مختار رفتند و ماجرای دعوت او را به مختار ابلاغ کردند، وی آماده رفتن به نزد ابن مطیع شد امّا زایدة بن قدامة(1)، یکی از فرستادگان ابن مطیع و پسر عموی مختار، با اشاره چشم او را متوجه قصد سوء ابن مطیع ساخت و با خواندن این آیه: «وَ اِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِیَثْبِتُوکَ... یعنی [به خاطر بیاور ]هنگامی را که کافران نقشه می کشیدند که تو را به زندان بیفکنند، یا به قتل برسانند، و یا [از مکه] خارج سازند، آن ها چاره می اندیشیدند [نقشه می کشیدند] و خداوند هم تدبیر می کرد؛ و خدا بهترین چاره جویان و تدبیر کنندگان

ص:160

است»(1) او را از عواقب رفتنش نزد ابن زبیر آگاه ساخت. مختار وقتی از حقیقت امر آگاه شد خود را بیمار وانمود کرد و از مأموران خواست تا به ابن مطیع بگویند فعلاً به علت کسالتی که دارد نمی تواند خود را نزد او حاضر کند.(2)

ص:161

ص:162

باد _ مظهر دلاوری، شهامت و قاطعیت بود. او عاشق اهل بیت و مشعل دار دوستی آن خاندان و پرچم دار مکتب اهل بیت بود.(1) او در جنگ صفین با وجودی که نوجوانی بیش نبود همراه با پدرش مالک اشتر در رکاب امام علی علیه السلام شجاعانه شمشیر می زد و با دلاوری تمام با دشمنان آن حضرت می جنگید و از خود فداکاری و رشادت های بسیاری نشان داد.(2) وی با محمد حنفیّه نیز ارتباط نزدیک داشت، اما با توابین ارتباطی نداشت و به همکاری با سلیمان بن صرد از خود تمایل نشان نمی داد.

قبیله ابراهیم (نخع) نیز یکی از بزرگ ترین و مهم ترین قبایل بود و در نزد سایر قبایل احترام خاصی داشت.

ابراهیم از معدود شخصیت های بود که نه تنها در میان قبیله خود از موقعیت و محبوبیت خاصی برخوردار بود، بلکه همه او را شخصیتی بزرگ و خیرخواه می دانستند و به او بسیار حرمت می نهادند. صفات نیک، صداقت، شجاعت، جوان مردی و اخلاص او نسبت به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله باعث شد تا مختار به او توجه کند و یاران او نیز پیشنهاد دعوت از ابراهیم را با مختار مطرح سازند.

هنگامی که تصمیم گرفته شد تا قیام آغاز گردد، بزرگان شیعه _ از جمله آنان که در مدینه به نزد امام زین العابدین علیه السلام رفته بودند _ نزد مختار آمدند و ضرورت پیوستن ابراهیم را به نیروی انقلاب مطرح نموده، گفتند: سران و اشراف کوفه برای جنگ با شما با ابن مطیع

ص:163

همدست شده اند، با این حال اگر ابراهیم فرزند مالک اشتر را با خود داشته باشیم به پیروزی امیدوار خواهیم بود؛ زیرا او جوانی است شریف و دلاور و رئیس قبیله بزرگی که طرفداران بسیار دارد.

مختار از پیشنهادِ به جا و شایسته آنان استقبال کرد و گفت: خوب است بروید به ابراهیم بگویید که ما با تأیید اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله بپا خواسته ایم و برای خون خواهی امام حسین علیه السلام با قاتلان او می جنگیم.(1)

یاران مختار به خانه ابراهیم رفتند و پس از سخنان مقدماتی و بیان ارادت و فداکاری و شجاعت مالک اشتر، پدر ابراهیم، در رکاب امیرمؤمنان علیه السلام به موضوع اصلی پرداختند. نخست یزید بن انس گفت: غرض ما از آمدن به خدمت شما این است که پیشنهادی بدهیم و امر مهمی را مطرح کنیم و موافقت و همکاری شما را در آن امر بخواهیم، امیدواریم به پیشنهاد ما _ که خیر و صلاح شما را نیز در بر دارد _ جواب مثبت دهید. در غیر آن صورت ما حجت را بر شما تمام نموده و وظیفه و خیرخواهی خود را نسبت به شما ادا کرده ایم و از شما می خواهیم که موضوع را در پیش خود مخفی دارید.

ابراهیم گفت: من نه باکی از گزارش جاسوسان دارم و نه وابستگی به حکومت، تا از سخن چینان آن بترسم؛ دشمنان ما هم کسانی نیستند جز معدودی افراد سبک سر و احمق.

یزید بن انس سخنان ابراهیم را قطع کرد و گفت: کاری که ما در پیش گرفته ایم ساده نیست، ما تصمیم داریم تا برای برپایی حکم خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و دفاع از ستم دیدگان و خون خواهی فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و شهدای کربلا و مبارزه با کسانی که ریختن خون آنان را

ص:164

حلال دانستند قیام کنیم؛ سران و بزرگان شیعه نیز در این امر با ما هم رأی اند.

احمر بن شُمَیط گفت: من خیر و مصلحت شما را می خواهم و شما را دوست دارم. خداوند پدرت، مالک اشتر، را بیامرزد که مرد بزرگواری بود. اگر تو نیز همانند پدرت رعایت حق خدا کنی جای او را خواهی گرفت. ما تو را به امری فرامی خوانیم که اگر بپذیری همانند پدرت در قلب همه جای خواهی گرفت و بار دیگر خاطره پرشکوه و عظمت پدرت را در دل ها زنده خواهی کرد. هم چنین می توانی با تلاش و جدیت به مقام و موقعیت والای گذشتگانت دست یابی و باعث افتخار و سربلندی شوی.

ابراهیم گفت: دعوت شما را برای خون خواهی از حسین بن علی علیه السلام و شهدای کربلا می پذیرم؛ مشروط بر این که مسئولیت این امر بر عهده من باشد.

آنان گفتند: درست است که تو شایستگی آن مسئولیت را داری، اما مختار از سوی علی بن حسین علیه السلام و محمد حنفیّه مسئولیت آن امر را به عهده دارد و رهبری قیام از سوی آنان به او واگذار گردیده است و به ما هم امر شده تا از او اطاعت کنیم لذا ما هم با او بیعت نموده ایم.

ابراهیم پس از سخنان آنان ساکت ماند و چیزی نگفت، تا این که جلسه پایان یافت و آنان ماجرای ملاقات خود با ابراهیم را با مختار در میان گذاشتند.(1)

ص:165

با او همراه بودند طلبید و بی آن که مقصد خود را به آنان بگوید آن ها را به همراهی با خویش خواند. وی در حالی که پیشاپیش آنان در حرکت بود کوچه ها و میدان های شهر را پشت سر نهاد. به جلوِ خانه ابراهیم که رسید ایستاد و سپس در را کوبید. همه در آن هنگام فهمیدند که مقصود مختار چیست. وقتی در باز شد و ابراهیم از حضور مختار و همراهان او مطلع شد با روی باز آنان را به داخل خانه راهنمایی و از آنان به گرمی استقبال کرد؛ مختار را در کنار راست خود نشاند و نهایت احترام را نسبت به او انجام داد.(1)

مختار پس از حمد و ثنای خداوند و درود بر پیامبرش حضرت محمّد صلی الله علیه و آله خطاب به ابراهیم گفت:

من از جانب مهدی (محمد حنفیه)، فرزند امیرمؤمنان علیه السلام و وصی پیامبر صلی الله علیه و آله ، که اکنون بهترینِ مردم روی زمین و فرزند کسی است که بعد از مقام نبوت و پیامبر صلی الله علیه و آله برترین فرد روی زمین بود، نامه ای برای تو دارم: او از تو خواست که ما را پشتیبانی کنی و با ما همراه شوی. اگر بپذیری رو به حق نهاده ای و اگر نپذیری، این نامه حجت را بر تو تمام کرده است و باشد که خداوند، مهدی و دوستان او را از تو بی نیاز کند.(2)

مختار رو کرد به یکی از یارانش که نامه نزدش بود و گفت: نامه را به ابراهیم بده!

آن گاه نامه را که هنوز گشوده نشده بود به ابراهیم داد. او مهر آن را

ص:166

برداشت و شروع کرد به خواندن آن:

به نام خداوند بخشنده مهربان

از محمد مهدی، به ابراهیم فرزند مالک اشتر، درود بر تو باد!

سپاس خدای را که جز او خدایی نیست، امّا بعد، مختار را به عنوان وزیر، امین و برگزیده خود به سوی شما فرستادم و به او فرمان داده ام تا با دشمنان ما به نبرد بپردازد و به خون خواهی خاندانم قیام کند. تو نیز با قبیله ات که تحت فرمانت قرار دارد و هر کسی که از تو اطاعت می کند قیام و با مختار همکاری نمایید.

چنان چه دعوت مرا بپذیری و یاریم کنی نزد من برتری و فضیلت بسیار خواهی یافت و فرماندهی کل نیروها را به عهده خواهی داشت و تمام شهرها و مرز و بوم هایی که فتح کردی، از کوفه تا دورترین شهرهای شام، تحت فرمان و اختیار تو قرار خواهد گرفت. من این را به تو تعهد می کنم، و تو نیز در این صورت نزد خدا به مقام بالایی دست می یابی، و اگر با من همراه نشوی گرفتار هلاکتی خواهی شد که هرگز از آن رهایی نیابی. والسلام .(1)

از آن جایی که عنوان «مهدی» برای ابراهیم تازگی داشت، نسبت به نامه اظهار تردید کرد و گفت: «ابن حنفیّه پیش از این با من مکاتبه نموده و در نامه های خود فقط نام خود و پدرش را ذکر کرده است.»(2)

مختار: گفت درست است، امّا اوضاع فعلی با گذشته فرق می کند.

امّا ابراهیم که دلایل محکم تر می خواست، گفت: از کجا مطمئن شوم

ص:167

که این نامه از محمد حنفیه است؟ از همراهان مختار سران و بزرگان شیعه و کسانی که برای وثوق از سخنان مختار مبنی بر نمایندگی از محمد حنفیه به نزد امام زین العابدین علیه السلام در مدینه رفته بودند همه بجز دو نفر (عامر شعبی و پدرش) که جزء آن هیئت نبودند به صحت نامه شهادت دادند. به همین علت ابراهیم، عامر شعبی را به کناری فراخواند و از او پرسید: آیا تو درباره صحت نامه و شهادت اینان تردید داری؟

او گفت: نه، آنان از بزرگان و قاریان قرآن و شیوخ و معتمدترین قوم و از شجاعان عرب بشمار می روند و من به گفتار آنان اطمینان دارم.»(1)

عبدالرحمن بن شریح نیز برای اطمینان بیش تر ابراهیم ملاقات خود با امام چهارم علیه السلام و نماینده آن حضرت، محمد حنفیّه را به تفصیل بیان کرد.

هنگامی که ابراهیم به صحت نامه اطمینان یافت از جای خود برخاست و مختار را بر مسند خویش نشاند و گفت: «دستت را بده تا با تو بیعت کنم» و دست او را فشرد و مراسم بیعت را در حضور آن جمع به جای آورد. سپس دستور داد تا میوه و شربت و عسل بیاورند.(2)

پس از پایان جلسه و پذیرایی از مختار و یارانش، ابراهیم او را تا در خانه اش بدرقه کرد و از آن جا به خانه خود بازگشت.

ابراهیم بن اشتر پس از بیعت با مختار قبیله و هواداران خود را گرد آورد و آنان را نیز با خود همراه ساخت. با پیوستن ابراهیم تصمیم گرفته شد تا قیام هرچه زودتر آغاز گردد. برای همین جلسات و رفت و

ص:168

آمدهای سران و بزرگان کوفه به خانه مختار شروع شد و گاهی جلسات تا آخر شب ادامه می یافت. ابراهیم در تمام این جلسات حضور داشت و در کنار مختار به بررسی اوضاع و سازماندهی نیروها و طرح و برنامه ریزی قیام می پرداخت. پس از مذاکرات و رایزنی تصمیم نهایی گرفته شد و به همه نیروها و مسئولان ابلاغ گردید که شب پنج شنبه چهاردهم ربیع الاول سال 66 خود را برای قیام سراسری و بزرگ آماده سازند.(1)

ابراهیم که مسئولیت نیروهای نظامی را به عهده داشت به تشکیل هسته های زیر زمینی _ که وظیفه آن هماهنگی، نظارت و سازماندهی نیروها بود _ پرداخت.(2) این هسته ها علاوه بر وظایف مذکور مسئولیت جمع آوری اطلاعات و توجه به حرکات و واکنش های دشمن را نیز به عهده داشت.

ص:169

و معابر عمومی مستقر ساخت و رسما اعلام حکومت نظامی کرد.(1) محل استقرار نیروهای ابن مطیع در کوفه به قرار زیر بود:

ایاس، رئیس شهربانی و فرزند او راشد، مسئولیت امنیت مرکز شهر، بازار، کناسه و مراکز مهم و حساس شهر کوفه را به عهده گرفتند و خود ابن مطیع نیز برای تأمین امنیّت بیش تر نقاط حساس و مرکز شهر و اماکن حکومتی وارد عمل شد و نیروهای خود را در آن ها مستقر ساخت.(2)

و مسئولیت کنترل باقی نقاط و مراکز مهم شهر، که عبارت بودند از میدان بشر و میدان سبیع در قسمت شمال شهر و میدان مراد و میدان سلیم و محله صائدین و میدان کنده، به ترتیب به عهده افراد ذیل گذاشته شد:

کعب بن ابی کعب خَثعمی، عبدالرحمن بن سعید، ابو حَوشَب، شمر بن ذی الجوشن، عبدالرحمن بن مخنف، زَحر بن قیس جُعفی و گروه دیگری که همه در فاجعه کربلا شرکت داشتند.(3)

در سایر نقاط راه های ورودی شهر نیز نیروهای حکومتی مستقر شدند و هر رفت و آمدی را زیر نظر گرفتند.

ص:170

آمدی را داشتند.

شب چهارشنبه (13 ربیع الاول سال 66 ه . ق) بنا بود آخرین تدابیر برای شروع قیام سراسری گرفته شود. برای همین ابراهیم بن اشتر بدون توجه به حکومت نظامی با صد مرد جنگی از یارانش به سوی خانه مختار به راه افتاد. او هر شب برای تشکیل جلسه از کنار دارالاماره و مرکز شهر با یاران خود به سوی خانه مختار می رفت، امّا این شب وضعیت کاملاً متفاوت بود. در همه جا حضور نیروهای گشتی به چشم می خورد و معلوم بود که تدابیر شدیدی از سوی حکومت برای کنترل شهر اتخاذ شده است. به همین علت شماری از همراهان ابراهیم به او پیشنهاد کردند که از طرف «نخیله» که راه نسبتا امنی بود به سوی خانه مختار بروند، امّا ابراهیم نپذیرفت و گفت:

به خدا از کنار دارالاماره و وسط بازار می گذرم تا دشمن را مرعوب کنم و عملاً به آنان بفهمانم که ما آنان را چیزی حساب نمی کنیم.(1)

ابراهیم از سوی باب الفیل به سوی دارالاماره و مرکز شهر به راه افتاد. نرسیده به میدان بزرگ شهر از کوچه عمرو بن حُرَیث ردّ می شدند که ناگاه سر و کله ایاس بن مضارب همراه با افرادش نمایان شد. ایاس به نیروهای خود دستور آماده باش داد و سپس خطاب به ابراهیم بانگ برآورد: که هستید و در این هنگامه شب به کجا می روید؟

ابراهیم از قبل آمادگی هرگونه برخوردی را با نیروهای دولتی داشت. همه افراد او زیر قبای خود زره پوشیده و مسلح به شمشیر بودند؛ از این

ص:171

رو با خون سردی در جواب فریاد ایاس گفت: من ابراهیم، فرزند مالک اشترم و اینان که در کنارم قرار دارند دوستان من هستند که برای انجام دادن امر مهمی می رویم.

ایاس گفت: در این وقت شب و کار مهم! نه، اجتماع شما مشکوک است، من نمی توانم شما را رها کنم و دست از شما بردارم؛ وقتی رفتیم به پیش امیر همه چیز روشن می شود، یااللّه همه شما بازداشتید.

ابراهیم گفت: برو دنبال کارت و به ما کاری نداشته باش.

ایاس پاسخ داد: خیر، هرگز رهایتان نخواهم کرد.

ابراهیم از سماجت و برخورد ناشایست ایاس برآشفت. در کنار ایاس شخصی به نام ابوالقَطَن با نیزه ای بلند ایستاد بود. او از دوستان ابراهیم بود. ابراهیم به وی گفت: ابالقَطَن جلو بیا تا به تو بگویم برای چه کاری در این وقت شب بیرون آمده ایم و تو به ایاس بگویی.

ابوالقَطَن به سوی ابراهیم آمد تا بشنوند او چه می گوید. ناگاه ابراهیم نیزه را از دست او قاپید(1) و با یک حرکت سنجیده و سریع در حالی که فریاد می زد «ای دشمن خدا، تو نیز از قاتلین حسین هستی» نیزه را بر گلوی ایاس فرو کرد، به طوری که وی بر زمین افتاد و کشته شد.(2)

به دستور ابراهیم سرِ ایاس از بدنش جدا شد. وقتی نیروهای تحت امر ایاس واقعه را چنین دیدند همه پا به فرار نهادند و از جلوِ راه ابراهیم و یاران او متواری شدند. خبر شکست و کشته شدن ایاس، رئیس

ص:172

نیروهای مسلح و فرار نیروهای او به زودی در همه جا پیچید و باعث نگرانی و ترس همه نیروهای حکومت شد. وقتی ابن مطیع از ماجرا باخبر شد بی درنگ جای خالی ایاس را با تعیین پسر وی، راشد به عنوان جانشین او پر کرد.

ابراهیم وقتی به نزد مختار رسید گفت: قرار نبود امشب دست به قیام بزنیم، اما واقعه ای پیش آمد که ما را مجبور نمود تا دست به شمشیر ببریم و قیام را قبل از موعد آغاز کنیم.

مختار وقتی وضعیت غیرعادی ابراهیم و یاران او را که در حالت آماده باش کامل قرار داشتند دید تکانی خورد و گفت: مگر اتفاقی افتاده؟

ابراهیم ماجرای برخورد خود با ایاس و نیروهایش را باز گفت و افزود: وقتی ایاس حکم بازداشت ما را به نیروهایش داد چاره ای جز برخورد با او را نداشتیم، لذا او را کشتیم و سرِ بریده اش را به نزد شما آوردیم.

مختار که از شنیدن این خبر غافل گیر شده بود با خوشحالی فریاد زد: خوش خبر باشی ابراهیم! خدا تو را خیر دهد. من این مژده را به فال نیک می گیرم و به یاری خدا این آغاز پیروزی ما خواهد بود.(1)

کشته شدن ایاس، فرمانده کل نیروهای مسلحِ ابن مطیع ضربه سختی بر دشمن وارد ساخت علاوه بر آن، ایاس بن مضارب یکی از مورد اعتمادترین و در عین حال متعصب ترین افراد طرفدار حکومت ابن زبیر در کوفه و از دشمنان سرسخت انقلاب مختار و از کسانی بود که در

ص:173

فاجعه کربلا سهم داشت. لذا مختار به قتل رسیدن او را نخستین پیروزی خواند و از خبر شکست او با خوشحالی استقبال کرد.

ص:174

مختار ضمن این که پیشنهاد ابراهیم را پذیرفت، برای این که او بتواند مأموریتش را هرچه سریع تر انجام دهد و برگردد به او توصیه کرد تا مجبور نشده، از هرگونه درگیری بپرهیزد. برای همین ابراهیم با شماری از سربازان همراهش از مسیرهایی که دشمن در آن حضور نداشت به راه خود ادامه داد؛ امّا در اطراف مسجد سکون با گروه زَحُرِ بن قیس جُعفی که راه را بر ابراهیم و یاران او بسته بود برخورد. در آن حال ابراهیم این جمله را با خود زمزمه می کرد: «خداوندا، تو می دانی که ما برای یاری اهل بیت علیهم السلام پیامبرت با دشمن می جنگیم و به پا خواسته ایم. پروردگارا، ما را بر دشمنانمان ظفر ده و پیروزی نهایی را نصیب ما بگردان.»(1)

دشمن به زودی پراکنده شد و رو به فرار نهاد. نیروهای ابراهیم آنان را تا میدان کنده تعقیب کردند و سپس وی فرمان داد تا از تعقیب آنان دست بکشند و هرچه سریع تر به راه خود ادامه دهند.

پس از رفتن ابراهیم، مختار نیز لباس رزم به تن نمود و در حالی که سلاح به دست گرفته بود این شعار را با خود می خواند:

آن سپید روی نیکو صورت زیبا اندام می داند که من،

در فردای نبرد صف شکنِ قهرمانم،

نیم من ناتوان و بی تدبیر... .(2)

ص:175

می نگریستند _ به سوی خانه مختار در حرکت بود. هیچ مانعی وجود نداشت تا بتواند جلوِ مانور دادن و قدرت نمایی ابراهیم و نیروهای او را بگیرد.

عبداللّه بن حر جُعفی که از شخصیت های صاحب نفوذ و نام و نشان دار عراق بود نیز همراه با طایفه و طرفدارانش به قصد پیوستن به مختار در مرکز شهر در حرکت بود. نیروهای دشمن که در شهر متمرکز شده بودند با آنان درگیر شدند، امّا به زودی شکست سختی خوردند و از هم متلاشی گردیدند.

شب باشکوهی بود. از هر کوی و برزنی صدای قدم های استوار مردان مجاهد به گوش می رسید و نوای روح بخش شعارهای انقلابیون یا منصورُ اَمِت و یالثارات الحسین سکوت شهر کوفه را در هم شکسته بود و فریاد شوق ستم دیدگانی که به امید طلیعه خورشید انقلاب در انتظار بودند بلند شد. آنان به تشویق مجاهدان می پرداختند و با برافروختن آتش بر فراز بام های خانه های خود، شراره های خشمی را که از شهادت امام حسین علیه السلام و اصحاب او به دل داشتند نشان می دادند و با به دست گرفتن مشعل در هر کوی و برزن به چراغانی راه مبارزان می پرداختند.

شیهه اسب ها، صدای سُم ستوران همراه با نوای جان بخش مؤذّنی که از مسجد کوفه برای فراخوانی مبارزان بلند بود، مردم را به بیداری می خواند و خواب را از دیدگان همه ربوده بود تا باشد که همه شکوه نیروهای انقلاب را به تماشا گیرند و زبونی و بی چارگی خصم را شاهد باشند و لحظاتی فراموش نشدنی را برای همیشه در خاطره جاودانه سازند.

رانده شدگان دربار جور و موالیانی که از ستم و نابرابری پاسداران

ص:176

عصبیّت قومی و حامیان نظام سیاه تبعیض و از ضربت شلاق زورمدارانِ زَراندوز به ستوه آمده بودند، همه کمر به یاری مختار بسته بودند؛ تا به همت والای او باز هم از کوفه خورشید حاکمیت علوی بر جهان نورِ زندگی بخشد و زمامداری کاروان سرگشته امت محمّد صلی الله علیه و آله به دست سردار قافله نور و وارث به حق علی و حسین علیه السلام امام زین العابدین علیه السلام افتد.

نیروی انقلاب هر لحظه فزونی می یافت و صفوف انقلابی ها فشرده تر می شد. مختار برای سنجش بهتر نیروها برای سازماندهی، و نیز اداره عملیات و جلوگیری از پراکندگی و احیانا برخوردهای خودسرانه فرمان داد تا مرکز فرماندهی در موقعیت مناسب خارج از شهر تشکیل شود و از آن جا عملیات پاک سازی شهر از وجود نیروهای حکومتی آغاز شود. به همین منظور محله دیر هند که بعد از بستان زایده و در منطقه سبخه(1) واقع بود در نظر گرفته شد و مختار و ابراهیم همراه با نیروهای انقلاب به سوی آن منطقه حرکت کردند.

مختار به «ابوعثمان نهدی» که از رؤسای قبایل اطراف کوفه بود دستور داد تا وارد شهر شود و مقر فرماندهی نیروهای انقلاب را به اطلاع مردم و کسانی که با او بیعت کرده بودند و شمار آنان به دوازده هزار نفر می رسید(2) برساند تا آنان به آن سوی حرکت نمایند. وی همراه با نیروهای خود وارد شهر شد و در حالی که شعار یا منصورُ اَمِتْ و یالثارات الحسین را فریاد می کشیدند، مردم و دسته های نظامی را به پیوستن به نیروهای مختار فرا می خواند و می گفت: «ای گروه رستگاران،

ص:177

امین آل محمد صلی الله علیه و آله قیام نموده و هم اکنون در دیرهند اردو زده است. او مرا مأمور ساخته تا شما را به پیوستن به انقلاب دعوت کنم. پس به سوی او بشتابید که درود خدا بر شما باد!»

گروه های مردم مخصوصا شیعیان و موالیان که ستم های فراوانی دیده بودند با سربلندی و غرور راهی دیرهند شدند،(1) به گونه ای که تا نزدیکی های صبح سه هزار و ششصد نفر در آن جا گرد آمد.(2)

در دیر هند مختار تا قبل از فرا رسیدن سپیده صبح، کار سازماندهی نیروها را به پایان رساند و وظایف عملیاتی هریک از فرماندهان را مشخص ساخت و آنان را در حالت آماده باش کامل قرار داد.

وقتی صبح فرا رسید مؤذّن همه را به ادای فریضه نماز به امامت مختار فرا خواند. حمید بن مسلم و والبی و نعمان بن ابی جعدی می گویند: «به خدا قسم امامی فصیح تر و خوش لهجه تر از او ندیده بودیم.»(3)

ابراهیم بن اشتر، فرمانده سپاه مختار، پس از ادای نماز برای تسلط بر کوه ها و نقاط مرتفع شهر کوفه به راه افتاد.(4)

ص:178

ایاس که به جای پدرش فرماندهی پلیس شهر را به عهده داشت دستور داد تا مردم را در مسجد جامع جمع کند و او نیز ندا در داد که «هر کس امشب به مسجد نیاید خونش مباح است». کسانی که به نحوی در جنایات کربلا سهم داشتند، عناصر مخالف اهل بیت و طرفداران ابن زبیر و حتی کسانی که بی اعتنا بودند و به مختار نپیوسته بودند از ترس جان خود به سوی مسجد سرازیر شدند.(1) هم چنین اشراف و صاحبان ثروت و سران قبایلی که موقعیت خود را مرهون نظام بی عدالتی و تبعیض می دانستند و همیشه در سایه حاکمیت جور به استثمار مستضعفان و بی چارگان می پرداختند، به حمایت از ابن مطیع برخاستند و با افراد خود در مسجد حضور یافتند.

جنایتکارانی که در کربلا حضور داشتند و دست شان به خون فرزند رسول خدا رنگین بود به خوبی می دانستند که با پیروزی مختار روزگارشان سیاه خواهد شد؛ از این رو با تمام توان به حمایت ابن مطیع برخاستند. وی نیز با توجه به موقعیت آنان فرماندهان خود را از میان آن ها که بیش ترشان اشراف و بزرگ زادگان کوفه بودند برگزید. آنان با تلاش و شور بی سابقه ای مردم را به جنگ با مختار می خواندند و سربازان حکومتی را به مقاومت و مقابله تشویق می کردند.

فرماندهان ابن مطیع علاوه بر شَبَث بن رِبعی _ که سه هزار نیرو(2) در اختیار داشت _ عبارت بودند از: «ایاس بن مضارب» با چهار هزار،(3) که پس از کشته شدن او این نیرو تحت امر فرزندش «راشد بن ایاس» قرار

ص:179

گرفت و «عکرمة بن ربعی» و «شداد بن البجر» و «عبدالرحمن بن سوید» هر یک سه هزار نیرو در اختیار داشتند. مجموع نیروهای ابن مطیع حدود بیست هزار تن بود.(1)

ابن مطیع پس از سازماندهی نیروهایش راشد بن ایاس و شبث بن ربعی را مأمور ساخت تا با نیروهای خود به مقابله مختار بشتابند و آنان را در مقر فرماندهی شان سرکوب کند، امّا قبل از آن که آنان عملیات خود را آغاز نمایند مختار «ابوسعید صیقل» را با لباس عادی به عنوان جاسوس به سوی مقر نیروهای دشمن فرستاد تا او اطلاعاتی از وضعیت و موقعیت آنان به دست آورد. او پس از آن که توانست اطلاعات لازم را از وضعیت دشمن و نیروهای آنان به دست آورد دوباره به سوی مختار بازگشت و آنچه را دیده بود نقل کرد.(2)

ص:180

داشتند و از هر نوع حقوق سیاسی و اجتماعی محروم بودند رنج می بردند. آنان بارها مرگ را بر وضعیتی که داشتند ترجیح می دادند و از طرفی یقین داشتند تنها کسانی که به آنان به عنوان انسان ارج می نهند و برای شان مانند سایر شهروندان بی هیچ امتیاز و تفاوتی حق قایل اند اهل بیت و شیعیان آنان اند. به همین علت با انگیزه عالی حاضر بودند تا پای جان ایستادگی کنند و تا محو کامل سران ظلم و بی عدالتی در کنار مختار مبارزه نمایند و برای برپایی عدالت از هیچ فداکاری دریغ نورزند؛ به خصوص وقتی می دیدند مختار به آنان ارزشِ بسیار می نهد و «ابوعمر کیسان» را که از موالی بود به عنوان مشاور خود انتخاب نموده و بعدها او را به سمت رئیس گارد مخصوص منصوب کرد.(1)

هم چنین وجود شخصیت های مبارز و مؤمنی که بعضی از آنان جزء اصحاب امام علی علیه السلام و اینک در کنار مختار قرار داشتند مانند «عبداللّه بن حارث» برادر مالک اشتر و «عبدالرّحمن بن سعید بن قیس» و نُعیم بن هبیره» باعث گرایش موالیان به مختار می شد.

وجود چنین انگیزه ها، اهداف و شخصیت هایی در سپاه مختار آنان را از نظر روحی و آمادگی رزمی در وضعیت بسیاری بالایی نسبت به دشمن قرار داده بود، گرچه از نظر کمّی قابل قیاس با آن ها نبودند، زیرا نیروهای دشمن چند برابر انقلابی ها و افراد مختار بودند.

ص:181

نُعیم بن هبیره را با 300 نفر سوار و 600 نفر پیاده به سوی نیروهای راشد بن ایاس که مرکز فرماندهی نیروهای ابن مطیع بود گسیل داشت و به آنان دستور داد که:

نخست به نیروهای پیاده دشمن یورش ببرید، مراقب باشید تا هدف تیر اندازان دشمن قرار نگیرید؛ زیرا عده شما از نیروهای دشمن کم تر است، امیدوارم پیروزمندانه به مقر خود بازگردید و یا سرخ رو جام شهادت را سر کشید.(1)

ابراهیم با نیروهایش به قلب دشمن یورش بردند. نبرد سختی درگرفت و چکاچک شمشیرها همراه با ناله زخمیان و شیهه اسب ها فضای نیروگاه را پر کرده بود. ابراهیم اشتر با دلاوری تمام می جنگید و توانسته بود در قلب سپاه دشمن شکاف ایجاد کند و به دنبال او پرچم دارش «مزاحم بن طفیل» قدم به قدم به جلو می رفت، که ناگه فریاد تکبیر «خزیمه» و یارانش که از طرف مقابل به دشمن حمله برده بودند بلند شد و ندای: «فرمانده دشمن را کشتیم» به همه جا پیچید.

خبر کشته شدن فرمانده کل نیروهای دشمن باعث سستی و سر در گمی و پراکندگی و در نتیجه شکست قوی ترین نیروی دشمن شد و روحیه نیروهای مختار را چند برابر تقویت کرد.

وقتی قاصد ابراهیم خبر این پیروزی را به مقر فرماندهی رساند، صدای تکبیر در میان سپاه مختار بلند و عزم آنان برای پیروزی چند برابر شد(2) و هنگامی که ابراهیم با کم ترین تلفات به مقر فرماندهی بازگشت، با

ص:182

تشویق ها و استقبال گرم مختار و سپاه او مواجه گشت.

این پیروزی به قدری مهم بود که ابن مطیع با شنیدن آن، به رغم برتری نفری آن هم چندین برابر سپاه مختار و داشتن امکانات نظامی و تدارکاتی فراوان، به کلی ناامید و نشانه های شکست از چهره اش کاملاً آشکار شد.

تا قبل از این پیروزی نیروهای شَبَث بن ربعی با سه هزار جنگجو سرسختانه با نیروهای «نعیم بن هبیره» درگیر بود و توانسته بود آن فرمانده لایق و فداکار و شماری از همرزمان او را به شهادت برساند(1) و عده ای از جمله «سعر» و «ابوسعید بن صیقل» و «خلید» را به اسارت درآورد. امّا خبر این پیروزی روحیه تازه ای به این بخش از نیروهای مختار بخشید و آنان را به مقاومت وا داشت. با آن همه «شَبث» با تمام قوا می کوشید تا خود را به مختار نزدیک و به او حمله کند. در این هنگام «یزید بن حارث» از طرف مقابل نیروهای «شبث» به نیروهای وی حمله کرد و آنان را مجبور به عقب نشینی و فرار نمود که بسیاری از آنان به خانه های خود پناه بردند.(2)

ص:183

نوشیدند. نظر مختار آن بود که سپاه او مدّتی در این منطقه استراحت کند و پس از آن به پیشروی خود به سوی مرکز شهر ادامه دهد، امّا ابراهیم نظر وی را نپسندید و گفت: توقف ما در این جا به صلاح نیست؛ زیرا دشمن از شکستی که خورده در حالت سراسیمگی، ترس و بیم قرار دارد و بسیاری از نیروهای شان پراکنده و سرگردانند، پس نباید تعلل کرد و فرصت تجدید سازماندهی را به آنان داد؛ الآن بهترین موقعیت برای تصرف دارالاماره است؛ زیرا دشمن با شکست های پیاپی که خورده توان مقاومت در برابر نیروهای ما را ندارند.(1)

مختار نظر ابراهیم را پذیرفت و به سپاه خود دستور داد تا برای حمله نهایی به مرکز شهر آماده حرکت شوند و هیچ کس حق حمل بار اضافی نداشته باشد و هم چنین زخمی ها و کسانی که توان جنگیدن نداشتند همان جا بمانند.

مختار نیروهایش را در سه بخش تقسیم کرد: به ابراهیم دستور داد تا با نیروهای تحت امر خود در جلو حرکت نماید و باقی نیروها به همان شکلی که سازماندهی شده بودند همراه مختار از دنبال آن ها در حرکت بودند. هم چنین «ابوعثمان نهندی» را با شماری از سربازان مأمور ساخت تا برای حفاظت از زخمی ها، از پا افتادگان و سالمندان و وسایل اضافی در همان جا باقی بمانند.

ابن مطیع برای جلوگیری از پیشروی نیروهای مختار در مرکز شهر فورا «عمرو بن حجّاج» را که در کربلا مسئولیت بستن شریعه فرات را از سوی عمر سعد به روی امام حسین علیه السلام و یارانش به عهده داشت، با دو

ص:184

هزار سرباز به جنگ آنان فرستاد. وقتی مختار از حرکت آنان مطلع شد فورا به ابراهیم ابلاغ کرد تا با آن ها درگیر نشود و راه خود را از سوی دیگر به سوی مرکز شهر تغییر دهد؛ در عوض «یزید بن انس» را برای سرکوبی آن ها فرستاد.(1)

دومین گروه دو هزار نفری از نیروهای ابن مطیع به فرماندهی «شمر بن ذی الجوشن»، قاتل سیدالشهدا علیه السلام ، برای مقابله با پیشروی نیروهای مختار به سوی آن ها حرکت کردند. این بار هم مختار به ابراهیم پیغام داد تا این نیرو را نیز از پشت دور بزند و به راه خود به سوی مرکز شهر ادامه دهد، امّا برای مقابله با گروه شمر بن ذی الجوشن، «سعید بن منقذ همدانی» را مأمور ساخت و به او توصیه نمود که به محض رو به رو شدن با آنان امانشان ندهد.

ابن مطیع وقتی خبر پیشروی سپاه انقلاب را به نزدیکی مرکز شهر شنید بی درنگ از قصر بیرون آمد و حفاظت قصر را به شبث بن ربعی وا گذارد و «نوفل بن مساحق» را با پنج هزار نیرو به مقابله با نیروهای مختار و جلوگیری آنان از پیشروی به سوی قصر موظف ساخت تا در میدان مقابل بازار موضع گیرند و خود با بقیّه نیروها به محله کناسه رفت که «ابن مساحق» یکی از فرماندهان او با نیروهای تحت امر خود در آن جا مستقر شده بود.

وقتی ابراهیم بن اشتر با نیروهای خود که در پیشاپیش سایر نیروها قرار داشت با سر باز زدن ابن مطیع در کناسه روبه رو شد، به نیروهای خود دستور داد تا اسب ها را بهم نزدیک کنند و با شمشیرهای خود

ص:185

بی آن که ترسی در دل راه دهند بسیار سریع بر آنان هجوم آورند و سپس فریاد زد: «در برابر شما عناصر پلید و فرومایه قرار گرفته اند... که به خدا سوگند اگر ضربت شمشیرهای شما را بچشند دست از یاری فرزند مطیع بر خواهند داشت و مانند بزغاله ای که از گرگ می گریزد پا به فرار می نهند... .»

ابراهیم با روحیه بسیار عالی دامن قبایش را بالا زد و کمربند سرخی را که به کمر بسته بود محکم کرد و به همرزمانش گفت: «همه کسانم قربانتان باد، به دشمن امان ندهید.»

با صدور فرمان حمله نبرد سختی درگرفت. ابراهیم و یاران او با قهرمانی وصف ناپذیری چون عقاب تیز چنگ بر سر دشمنان فرود آمدند؛ آن چنان که سربازان ابن مطیع از ترس جان خود در فرار، از یکدیگر سبقت می گرفتند و به خانه ها پناه می بردند، به گونه ای که از وحشت، یکی بر روی دیگری می افتاد.(1)

نیروهای ابراهیم پس از شکستن مقاومت دشمن در کناسه وارد بازار و مسجد بزرگ کوفه شدند و خود را به قصر نزدیک ساختند. ابن مطیع و همه فرماندهان و کارمندان حکومتی و اشرافی که به حمایت او آمده بودند، بجز «عمرو بن حُریث» که به خانه خود فرار نموده بود، با بقایای نیروی خود در محاصره کامل نیروهای انقلاب قرار گرفته بودند؛ از این رو چاره ای جز عقب نشینی به سوی قصر و پناه بردن به داخل آن را ندیدند.(2)

ص:186

قصر سه روز در محاصره نیروهای انقلاب قرار داشت و ابن مطیع و یاران او در داخل آن، غذایی جز آرد نداشتند و علاوه بر وضعیت سخت روحی، از نظر غذایی نیز در تنگنا قرار داشتند.

ص:187

هنگامی که تاریکی شب فرا رسید، ابن مطیع با حالت بسیار ذلیلانه و تحقیرآمیزی لباس زنانه به تن کرد و پس از خداحافظی با سایر محاصره شدگان از در «رومیان» پنهان از دید محاصره کنندگان قصر، خود را نجات داد و به خانه ابوموسی اشعری پناه برد و پنهان شد.(1) پس از چند روز عبداللّه بن کامل به نزد مختار آمد و او را از پناهگاه ابن مطیع مطلع ساخت و گفت: ابن مطیع در خانه ابوموسی اشعری پنهان شده است، امّا مختار توجهی به سخن او نکرد، آن چنان که گویا چیزی نشنیده باشد. اول عبداللّه پنداشت ممکن است مختار متوجه سخنانش نشده باشد، لذا سه بار سخنش را تکرار نمود، امّا پس از آن متوجه شد که مختار نمی خواهد راجع به ابن مطیع چیزی گفته شود؛ از این رو دیگر ساکت شد و چیزی نگفت.

شب هنگام مختار کسی را نزد ابن مطیع فرستاد و به او پیغام داد که از مخفیگاهش اطلاع دارد و چون احتمال داد که وی به علت نداشتن هزینه سفر نتوانسته کوفه را ترک کند، مبلغ صد هزار درهم(2) برای او فرستاد تا تجهیزات سفر خود را آماده و به سوی ابن زبیر در مکه رهسپار شود. این کار مختار شاید به علت دوستی سابق میان آن دو(3) یا به سبب گذشت و بزرگواریی بوده که مختار نسبت به دشمنان شکست خورده خود داشته است.

ص:188

ابن مطیع فردای آن روز از کوفه بیرون شد، امّا به مکه نرفت بلکه به سوی بصره حرکت و در آن جا اقامت کرد.(1) بقیّه محاصره شدگان نیز پس از فرار ابن مطیع مقاومت را بی فایده و صلاح در آن دیدند تا خود را تسلیم نمایند. صبح همان روز محاصره شدگان درِ قصر را گشودند و از ابراهیم بن اشتر امان خواستند و او به آنان امان داد،(2) اما به نقل «ابوعلی بلعمی» محاصره شدگان از فراز بام دارالاماره از مختار امان خواستند و ماجرای فرار امیر خود را نیز گفتند و مختار به آنان امان داد.(3)

آنان پس از امان گرفتن، گروه گروه از قصر بیرون می رفتند و در حالی که از اعمال گذشته خود اظهار پشیمانی می نمودند با مختار بیعت کردند.

ص:189

مختار از قصر بیرون رفت و با بدرقه گرم انبوه طرفداران خود که در جلو قصر به انتظار او بودند به مسجد بزرگ کوفه وارد شد. به محض ورود مختار به مسجد، مردم به احترام او برخاستند و به شایستگی از او استقبال کردند و پیروزی او را تبریک گفتند.

همه در انتظار شنیدن سخنان مختار و اعلام مواضع سیاسی و بیان اهداف نهضت از زبان او بودند؛ لذا وقتی او بر فراز منبر قرار گرفت سکوت بر تمامی مجلس حکم فرما شد و همه آماده شنیدن نخستین خطبه او پس از پیروزی بودند:

سپاس خدای را که به دوست و یاری کننده خود پیروزی و به دشمنانش شکست را وعده داد؛ وعده حتمی و فرمان تخلف ناپذیر. همانا آنان که تن به حق ندادند امیدشان بر باد رفت. ای مردم، هدف ما مشخص شده و پرچم ما برافراشته گردیده. فرمان این است که این پرچم را برافراشته نگه دارید و به هدف پشت ننمایید و آن را حفظ کنید. ما که به فرمان گوش فرا داده و آن را پذیرفته ایم. اینک ماییم و جمع بی شماری از مردان و زنان سرکش و طغیانگر و شهدایی که به وظیفه خود عمل کردند. پس نابود باد آن که سرکشی نمود و از حق روی گردانید و به خدا کفر ورزید و به پوچی گرایید و به دروغ روی آورد و پشت به حقیقت نمود.

هان ای بندگان خدا، بشتابید به سوی رستگاری و جهاد با دشمنان و دفاع از مظلومان آل محمد، آن برگزیده خدا صلی الله علیه و آله و اینک من بر پیمان شکنان [کسانی که خون امام حسین علیه السلام و پیروان او را مباح شمردند] چیره گردیده ام و به خون خواهی فرزند فرستاده خدای جهانیان برخاسته ام. سوگند به پدید آورنده ابرها، آن که عقوبت و مجازاتش

ص:190

سخت است،(1) لاشه «فرزند شهاب»(2) آن افتراگرِ دروغ پرداز و گناه کارِ تهمت پیشه را از قبر بیرون خواهم کشید و سرزمین عرب باید از وجود چنان گروه های [جنایت کار و ستم پیشه] پاک شود.

پس به پروردگار جهان سوگند، که مددکاران ظالمان و بقایای قاسطین [پیروان معاویه و یزید ]را نابود خواهم کرد.

هان ای مردم، به ما بپیوندید و بر بیعتی که رستگاری را در پی دارد گردن نهید. قسم به خدایی که آسمان را سقفی استوار قرار داد و زمین را درّه ها و راه های آشکار، بیعتی هدایت گرانه تر _ پس از بیعت علی بن ابیطالب و خاندان او _ از این بیعت نکرده اید.

مختار پس از بیان خطبه اول نماز لحظاتی روی منبر نشست و برای ایراد خطبه دوم دوباره به پا خاست و گفت:

سوگند به خدایی که مرا آگاهی بخشید و قلبم را به نور معرفت روشن نمود، خانه های شان [ظالمان و ستمگران و دشمنان اهل بیت علیهم السلام ] را به آتش خواهم کشید و قبرهاشان را ویران خواهم ساخت و قلب های [مؤمنین] را شاد خواهم کرد و به زودی ستم پیشه گان کافر و دشمنان نفرین شده را به سزای اعمال زشت شان خواهم رساند، و به پروردگار کعبه و خانه امن او و به آیه «نون» و «قلم» سوگند، پرچمی که برایم در کوفه برافراشته گردیده است تا بلندای اصم [کوهی در سرزمین حجاز] و تا کرانه های دوردست تحت فرمانم، در میان عرب و عجم به اهتزاز

ص:191

در خواهم آورد، و از میان بنی تمیم [که در این راه صادقانه یاریم نمودند ]بیش ترین یاران و همکارانم را برخواهم گزید.(1)

ص:192

گرفتنش از مردم در راستای همان اهداف بزرگ خدایی است.

6. از آن جایی که دیدگاه مبارزاتی مختار وسیع است و دید او نمی تواند در محدوده های تنگ قومی، قبیله ای و جغرافیای خاصی محصور شود، هدف نهضت خود را خدمت به مردم و اعتلای همه مسلمانان معرفی می کند؛ زنجیر عصبیت های نفرت بار قومی را می شکند و به همه اقوام مسلمان به عنوان پیکر جدا ناپذیر می نگرد و با احترام به مقام والای انسانی آنان، خود را موظف به پاسداری از عزت و شرف و حفظ حقوق انسانی و اسلامی آنان می داند. از این رو به «نون» که «حرف» رحمان(1) است و منبع «کلام» و سرچشمه نورِ «بیان» و «بصیرتِ» انسان، و «قلم» که سنبل آگاهی و دانش و حافظ «سخن» و دریای بی کران گوهرهای «معرفت» است، قسم یاد می کند پرچمی را که در کوفه به اهتزاز درآورده بر قله ها و کرانه های دور دست تا از خوان گسترده عدالت و از سایه سار سعادت همه انسان ها بی هیچ امتیازی بهره گیرند و از برکت انقلاب به پایداری و کمال رسند.

ص:193

بود:

با من بیعت کنید بر اساس دستورهای کتاب خدا و سنت پیامبر او صلی الله علیه و آله و خون خواهی از دشمنان اهل بیت علیهم السلام و جهاد با منحرفان و حمایت از ستم دیدگان و مظلومان و نبرد با آنانی که با ما سرِ جنگ دارند و صلح با کسانی که با ما از در صلح پیش آیند. و وفادار بمانید به پیمانی که بسته ایم (بیعت). ما بیعت شما را فسخ نمی کنیم و از شما نیز نمی خواهیم که آن را فسخ نمایید.

پس از بیان این مطالب چنان چه شخص همه آنان را می پذیرفت و می گفت «بلی»، با او بیعت می کرد.(1) از خطبه مختار و مطالبی که هنگام بیعت گرفتن انشا می کرد، به دست می آید که او نهضت خود را برای حمایت از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و حقوقِ از دست رفته آنان و خون خواهی سالار شهیدان حسین بن علی علیهماالسلام و برپایی عدالت و برچیدن ستم معرفی می کند و بر آن اساس از مردم بیعت می گیرد. اما هرگز تاریخ نمی نویسد که او خطبه ای به نام خویش خوانده یا از مردم برای خلافت خود بیعت گرفته باشد. هم چنین در خطبه و موادی که برای بیعت آن را به طرف بیان می داشت سخنی از خلافت محمد حنفیه به میان نیامده و «این بیعت تا آخر نیز بر همین اساس استمرار داشته»(2) است. مختار هرگز از حمایت اهل بیت علیهم السلام دست نکشید و مواضع سیاسی اش تغییر نکرد.

وی پیروزمندانه بر کوفه مسلط شد. کوفه در آن زمان قلب کشور عراق و مرکز مهم حوادث سیاسی کشورهای اسلامی بود و دروازه های ایالات شرقی سرزمین های اسلامی مانند ایران و خراسان بزرگ و ماورا

ص:194

النهر به حساب می آمد. آیا مختار خواهد توانست این دروازه را به روی سپاه فاتح و عدالت خواه خود بگشاید و پرچمی را که در کوفه به اهتزاز درآورده است در سایر کشورهای عربی و اسلامی نیز برافراشته سازد؟ عملکرد او پس از این پیروزی چگونه خواهد بود؟ و دشمنانش در برابر فتح بزرگ و غیر قابل انتظار چه واکنشی از خود نشان خواهند داد؟ آیا او به وعده های خود راجع به خون خواهی سیدالشهداء علیه السلام عمل خواهد نمود؟ این ها مطالبی است که در فصل آینده به خواست پروردگار به آن ها خواهیم پرداخت.

ص:195

ص:196

ص:197

ص:198

مختار که دارای اندیشه قوی و برخوردار از هوش سرشار بود، با توجه به همه مشکلات و پیچ و خم کار مبارزاتی با دقت و درایت فوق العاده ای برنامه های پس از پیروزی خود را طرح کرد. نخستین برنامه و گام عملی که مختار برای تحقق اهدافش ضروری دانست، ایجاد نظام قوی و تشکیل دولت مقتدر از افراد لایق، نیک نام و با تجربه بود؛ زیرا او می دانست که هیچ هدفی بدون ایجاد مرکزیت قدرت و نظم اداری سنجیده و قوی در ولایات و مناطق تحت نفوذش امکان ندارد. لذا تشکیلات حکومتی و اداری و ارتشی خود را راه اندازی و وظایف هریک از افراد خود را بر اساس توانایی و موقعیت و لیاقت اجتماعی آنان مشخص ساخت. او بدون توجه به روابط خونی، قومی و قبیله ای حاکم بر جوامع آن روزِ عرب ها اعضای دولت خود را چنین تعیین کرد:

ص:199

سرداری خود برگزیده بود.

2. مختار گارد مخصوص خود را از زبده ترین و قابل اعتمادترین نیروهایش تشکیل داد. وظیفه این گارد علاوه بر انجام دادن عملیات ویژه و احیانا پنهانی، حفظ و نگهداری از مرکزیت دولت بود. بنابراین می بایست در رأس آن انسانی کاملاً مورد اعتماد، قاطع و وفادار تعیین می شد، لذا او «ابوعمره کیسان» را که از موالیان کوفه بود به ریاست آن تعیین کرد.(1)

ریاست گارد مخصوص که در تمام قضایا و عملیات مهم طرف مشورت مختار قرار داشت _ با توجه به موقعیت ویژه کوفه و وجود حساسیت های موجود در میان قبایل و اشراف عرب _ بالاترین منصب بود. این موضوع خود نشان دهنده این حقیقت بود که مختار بر خلاف حکّام موجود و زمامداران قبل از خود، ملاک در تعیین دولت را لیاقت والیان و کاردانی آنان می دانست نه امتیازات خونی و قبیله ای و حقیقتا ابوعمره انسانی لایق و از چهره های قاطع و کاردان حکومت مختار بود. او توانایی خود را در سرکوبی و قلع و قمع نیروهای ضد انقلاب به خوبی به اثبات رساند.

3. «عبداللّه بن کامل شاکری» را به ریاست شهربانی منصوب کرد. وی از شیعیان مخلص اهل بیت علیهم السلام و انسانی اندیشور، متقی و شجاع بود، و نفوذ و موقعیت بالایی در میان مردم کوفه داشت.(2)

ص:200

مختار پس از پیروزی، نمایندگان خود را به ولایاتی که به او پیوستند و حمایت خود را از نهضت وی اعلام داشتند گسیل داشت. در ذیل به ذکر خلاصه ای از مشخصات آنان اکتفا می کنیم:

1. «عبداللّه بن حارث نخعی» برادر مادری «ابراهیم بن اشتر»(1) را به حکومت «ارمنستان» فرستاد. او نخستین نماینده ای بود که پرچم دولت مختار را در منطقه وسیع ارمنستان به اهتزاز درآورد.(2)

2. «محمد بن عُمیر» از طایفه «دارم» را که از شیعیان معروف عراق بود، به عنوان حاکم «آذربایجان» که شامل مناطقی از شمال عراق و شمال غربی ایران می گردید منصوب کرد.(3)

امّا او در ماجرای شورش اشراف و ضد انقلابی های کوفه فریب آنان را خورد و از مختار جدا شد.(4)

3. «سعد بن حذیفه» را به استانداری «حلوان» که یکی از مهم ترین شهرهای عراق بود، برگزید. سعد از مشاورین نزدیک مختار بود و در نهضت توابین نیز فعالیت داشت. هنگامی که مختار او را روانه حلوان نمود، بیش از هزار جنگجو را با او همراه ساخت؛ زیرا حلوان علاوه بر این که دارای موقعیت مهمی بود به علت کوهستانی بودن و داشتن پناهگاه های طبیعی عده ای از اشرار و راهزن و خراب کار در آن جا موضع گرفته و امنیت راه ها را به خطر انداخته بودند. به همین سبب مختار به سعد توصیه کرد که به محض رسیدن به حلوان آن جا را از

ص:201

وجود اشرار و راهزنان پاک سازد و امنیت راه ها را تأمین نماید، و به تمام عمّال و فرمانداران منطقه شمال عراق دستور داد تا در اطاعت سعد درآیند و مالیات های آن مناطق را به حکومت حلوان تسلیم بپردازند.(1)

4. «یزید بن معاویه بجلی» را به حکومت «اصفهان» بگمارند.(2)

5. «زفر بن حارث» را به حکومت «قرقیسه» که یکی از شهرهای سوریه بود گماشت.(3)

6. «حاتم بن نعمان باهلی» را به حکومت «حران و رها و سمیساط» برگزید.(4)

7. «عمر بن حباب» را به حکومت «کفرتوثا و طور عبدین» مقرر کرد.(5)

8. «اسحاق بن مسعود» را به حکومت «مداین» منصوب ساخت.(6)

9. «عبدالرحمان بن سعید بن قیس» را به حکومت «موصل» منصوب کرد.(7) وی رئیس قبیله همدان بود، و پدرش یکی از قهرمانان دلیر عرب به شمار می رفت و از شیعیان و مخلص امیرمؤمنان علیه السلام بود و در جنگ صفین در رکاب آن حضرت با دشمنانش دلیرانه جنگید و جزو فرماندهان عالی رتبه آن حضرت بود و «شاید بعد از مالک اشتر، در میان صحابه علی علیه السلام مردی به عظمت او یافت نشود».(8) عبدالرحمان نیز در کنار پدر در جنگ صفین حضور داشت و با وجود این که تازه به سن جوانی رسیده بود، شجاعانه با سپاهیان معاویه می جنگید. به همین علت

ص:202

او از جنگ و امور نظامی تجربیات فراوانی کسب کرده بود. شاید همین سابقه همکاری او و رشادت ها و جان فشانی های پدرش سعید در رکاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام و داشتن تجربیات رزمی و نظامی و نیز نقش مثبت و فعالیت هایی را که تا آن زمان عبدالرحمان در ماجرای قیام مختار از خود نشان داد، از جمله عواملی بود که مختار او را به حکومت موصل منصوب نمود.

عبدالرحمان به رغم وفاداری اش به مختار، تحت تأثیر تبلیغات سوء اشراف کوفه قرار گرفت و در ماجرای شورش آنان با مختار درگیر و کشته شد.(1)

ص:203

زمامداران به عنوان الگو قرار گیرد. در این قسمت به مهم ترین موارد آن اشاره می کنیم:

1. رسیدگی به مشکلات یاران: مختار به کسانی که با او همکاری می کردند و از جان خود برای یاری او مایه می گذاشتند، توجه خاصی داشت و می کوشید تا نیازهای زندگی آنان را رفع نماید تا هنگامی که آن ها مشغول ایفای وظیفه و مبارزه با دشمنان هستند هیچ گونه نگرانی، اعم از اقتصادی و غیره از سوی زن و بچه خود نداشته باشند. برای همین وقتی مختار بر کوفه مسلط شد، در بیت المال آن جا نه میلیون درهم طلا و نقره وجود داشت. مختار درِ بیت المال را گشود و برای هریک از سپاهیان خود که در جنگ ابن مطیع او را یاری رسانیده بود و شمار آن ها به هزار و هشتصد نفر می رسید(1) پانصد درهم و به کسانی که پس از آن به او ملحق شده بود دویست درهم داد.(2)

2. حمایت از ضعفا: «هدف اصلی مختار در برنامه سیاسی و اجتماعی، توجه به ضعفا بود».(3) منظور از ضعفا در آن زمان موالیان یعنی مسلمانان غیر عرب بودند که غالبا ایرانی و فارسی زبان بودند و نصف ساکنان کوفه را تشکیل می دادند. آنان از سوی حکومت اموی و دست نشاندگانشان تحقیر می شدند و از حقوق سیاسی و اجتماعی محروم گردیده بودند.

سیاست اموی ها نه تنها در کوفه، بلکه در سراسر بلاد اسلامی که بر آن

ص:204

تسلط یافته بودند بر تبعیض نژادی و امتیازطلبی بنا شده بود، آنان عرب را جزء نژاد برتر می دانستند؛ به همین علت معاویه به «زیاد ابن ابیه» _ که او را به عنوان حاکم خراسان گماشته بود _ طی نامه ای دستور داد:

متوجه مسلمانان عجم باش و آنان را همپایه عرب قرار مده. عرب ها می توانند از آنان زن بگیرند امّا آنان حق ازدواج با زنان عرب را ندارند. عرب ها از آن ها ارث می برند امّا آنان هرگز. در معیشت بر آن ها سخت بگیر و در جنگ ها باید در صف اول به کار گرفته شوند. آنان را به کارهای پست بگمار و کارهای مهم را به آنان وا مگذار. آنان حق امامت بر عرب را ندارند و نباید پیش روی عرب راه بروند یا در صف اول بنشینند.(1)

اموی ها شرم داشتند تا با موالیان غیر عرب در یک صف راه روند و در تشییع جنازه آنان شرکت کنند. آن را برای خود ننگ می شمردند و در جنگ، موالیان جزء پیادگان بودند و از غنایم _ با وجودی که همیشه در صف مقدم قرار داشتند _ سهمی نمی بردند. آنان اجازه نداشتند که در مجلس عرب بنشینند و در صورتی که عربی پیاده بود، آنان مجاز به سوار شدن بر مرکب نبودند.(2)

جرجی زیدان نیز می گوید: سیاست اموی ها بر تبعیض استوار بود؛ به خصوص رفتار آنان با اقوام غیر عرب بسیار غیر انسانی و تحقیرآمیز بود. البته سنگ بنای این سیاست هنگامی گذاشته شد که دست امام علی علیه السلام

ص:205

را بعد از رحلت پیامبر از خلافت کوتاه نمودند، تا جایی که در زمان خلفای پیشین این سخنان بر سر زبان ها جاری شد:

کار زشتی است که عرب یکدیگر را اسیر کنند، در حالی که خداوند سرزمین پهناور عجم را برای اسیری گرفتن آماده کرده است.(1)

آنان حتی کار را به جایی رساندند که به این عمل زشت خود، جنبه شرعی و قانونی بخشیدند و در این راه دست به بدعت گذاری زدند. توجه فرمایید:

فرزندان عجم در صورتی می توانند از موروث های خود ارث ببرند که در سرزمین عرب به دنیا بیایند.(2)

دفاع مختار از حقوق ضعیفان و موالیان باعث شد تا آنان به حمایت از مختار برخیزند و با دل و جان در کنار او با دشمنانش بجنگند. امّا در عوض، عناصر نژادگرا و اشراف عرب به دشمنی با مختار پرداختند و شورش کوفه را به وجود آوردند و با دشمنان او دست همکاری دادند.

«ولیها وزن» در کتاب خوارج و شیعه می گوید: هدف مختار از حمایت موالیان این بود تا «سیاست صلح جویانه» و هم زیستی مسالمت آمیز را میان مردم به وجود آورد و امتیازات نژادی و خونی را از میان بردارد.(3)

3. داوری برای اجرای عدالت: وقتی مختار بر کوفه مسلط شد خود شخصا مسئولیت قضا را به عهده گرفت و با بردباری به حلّ و فصل دعاوی میان مردم پرداخت. امّا علاوه بر گرفتاری های اجتماعی، سیاسی و مشکلاتی که معمولاً هر حکومت نوپایی با آن مواجه است؛ اموی ها و

ص:206

ابن زبیر مشکلاتی را که باعث درگیری های طولانی و پیاپی و منازعات داخلی می شد برای مختار به وجود آوردند که فرصت داوری را به او نمی داد، لذا وی با مشورت دوستان و مشاوران خود «عبداللّه بن مالک طایی» را قاضی کوفه قرار داد.(1)

مختار به کسانی که وظیفه قضات را به دوش می گرفتند دستور می داد تا عدالت را همیشه در نظر داشته باشند و بی هیچ تبعیض میان مردم به داوری بپردازند و خود نیز لحظه ای از مراقبت و پند دادن به آنان فرو گذاری نمی کرد.(2)

4. برخورد حسنه با مردم: اسلام پیروان خود را به اخلاق نیک و رفتار پسندیده با هم دیگر سفارش می کند و یکی از علل بعثت پیامبر گرامی اسلام را «اتمام اخلاق کریمه» برمی شمرد؛ زیرا مراعات رفتار نیک باعث ایجاد صفا، صمیمیت و اطمینان میان آحاد مردم می شود و زمینه های همکاری مشترک را _ که پایه ترقی، وحدت و سعادت مندی جامعه است _ فراهم می سازد. ولی اخلاق بد باعث شیوع بیماری های اخلاقی، فساد و جدال های اجتماعی می گردد. پایه های وحدت را متزلزل می سازد، روح همکاری و همدلی را از میان می بَرَد و ریشه های تعالی و کمال را می خشکاند.

مختار نیز با پیروی از مکتب اسلام و مذهب اهل بیت، مردم را به رفتار نیک و عدالت فرا می خواند و خود هم با بهترین روش با آنان برخورد می کرد.(3) رفتار او با ضعیفان و مستمندان از روی احسان و

ص:207

محبت بود؛ با اشراف و بزرگان نیز رفتار بزرگوارانه و متینی داشت و هرگز به تحقیر و توهین آنان نمی پرداخت و در کارهای مهم با آنان مشورت می کرد؛ از خود بزرگ بینی و تکروی و خودمحوری پرهیز می نمود.(1)

5. گذشت نسبت به دشمنان: مختار پس از پیروزی، با دشمنان خود با گذشت و تسامح برخورد می نمود و در صورت مجازات آنان، از حد اعتدال تجاوز نمی کرد. برخلاف ترسیم بعضی از مورخان که چهره مختار را خشن، بی رحم و خون ریز معرفی نموده اند، او جز در برابر قاتلان امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا با گذشت برخورد می کرد. رفتار او با ابن مطیع والی ابن زبیر در کوفه و نیز گذشت او در برابر قاسم بن جارود که اقرار نموده بود با مختار جنگیده امّا در کربلا حضور نداشته است و نیز برخورد او با اسرا، خود شاهدی گویا بر خصلت بخشندگی او نسبت به دشمنان است.(2)

ص:208

می دادند.

قشون مذکور به نام «خشبیه» شهرت یافته بودند. و علت آن این بود که مختار به آنان مأموریت داد، تا محمد حنفیّه و یارانش را که عبداللّه بن زبیر در مکه زندانی کرده بود و می خواست آنان را در آتش زنده بسوزاند نجات دهند. وقتی آنان برای نجات محمد حنفیّه وارد مکه شدند شمشیرهای خود را برای احترام نهادن به حرم خداوند از نیام نکشیدند و به جای آن چوب هایی را که قبلاً آماده نموده بودند و به آن «کافرکوب» می گفتند به دست گرفتند و وارد خانه خدا شدند به همین علت به «خشبیه» معروف شدند.(1)

این عملیات که در مرکز قدرت ابن زبیر با توفیق و مهارت بسیار انجام پذیرفت، قدرت عمل، مهارت، جرأت و دلاوری قشون مختار را به خوبی نشان می دهد.

ص:209

ص:210

دست دادن آن جا باعث نگرانی ابن زبیر شد و او بدان علت «ابن اشعث» را سرزنش کرد.

قبلاً عبیداللّه زیاد به دستور مروان بن حکم حاکم وقت اموی برای تصرف «جزیره» و عراق با سپاه مجهز مأمور گردیده بود، اما حاکم جزیره، قیس عیلان، در برابر سپاه عبیداللّه تا یک سال مقاومت کرد و مانع پیشروی سپاه شام به سوی عراق شد.(1)

مروان بن حکم به عبیداللّه وعده داده بود که در صورت مسلط شدن بر عراق و گرفتن کوفه او را حاکم عراق خواهد نمود و نیز به عبیداللّه اجازه داده بود که در صورت اشغال کوفه سه روز جان و مال مردم را بر سربازان مباح دارند؛ ولی قبل از آن که عبیداللّه خود را به مرکز عراق برساند، خبر مرگ مروان را شنید، لذا مردد ماند که چه کند، امّا پس از مدت کمی نامه ای از سوی عبدالملک بن مروان که به جای پدر بر تخت حکومت شام نشسته بود به عبیداللّه رسید. در آن نامه به او تأکید شده بود که کماکان به راهش ادامه دهد و هرچه زودتر به موصل حمله کند.

هنوز عبدالرحمان والی مختار در موصل قد راست ننموده بود که خبر سرازیر شدن سپاه اموی به موصل در همه جا پیچید. عبدالرحمان که توان مقابله با سپاه عبیداللّه را در خود نمی دید در تکریت مستقر شد و نامه ای به این مضمون به مختار نوشت:

«اما بعد، عبیداللّه زیاد وارد موصل گردیده و اینک شهر در تسلط سپاه او قرار دارد و من در «تکریت» مستقر شده ام تا فرمان شما برسد. و السلام ».(2)

ص:211

مختار با رسیدن نامه عبدالرحمان بی معطلی جواب نامه او را فرستاد:

«... نامه ات را دریافتم و از آنچه نوشته بودی آگاه شدم. از این که به تکریت رفته ای خرسندم. همان جا بمان تا فرمان من به تو برسد. والسلام ».(1)

ص:212

و از آنان خواست تا از خدا بخواهند که او را از این سعادت محروم نگرداند.(1)

سپاه سه هزار نفری یزید بن انس هنگامی که به موصل رسیدند در نقطه ای به نام «بنات تلی»(2) اردو زدند. وقتی ابن زیاد از محل استقرار آنان آگاهی یافت، جاسوسانی برای کسب اطلاعات از کم و کیف نیروهای یزید بن انس در محل فرستاد و هنگامی که از شمار آنان آگاه شد، شش هزار نیرو را به فرماندهی ربیعة بن مخارق غنوی و عبداللّه بن حمله خَثْعمی برای مقابله با «یزید بن انس» در دو نوبت گسیل داشت.(3)

دو نیرو در برابر هم اردو زدند. یزید بن انس به شدّت بیمار بود و در حالی که سوار بر الاغ شده بود و دو نفر از او مراقبت می کردند؛ به بررسی نیروهای خود می پرداخت و آنان را به مبارزه تشویق می کرد و فریاد می زد: «ای سربازان خدا، مقاومت کنید تا به اجر آن برسید و در مقابل دشمن شجاعت از خود نشان دهید تا پیروز شوید و با پیروان شیطان بجنگید که کید شیطان ضعیف و سُست است... .»(4)

سپس یزید بن انس، رقاء بن عازب، عبداللّه بن حَمز عُذری و سعر بن ابی سعر حنفی را به ترتیب در صورت نبودن دیگری به فرماندهی بعد از خود معیّن کرد.(5)

ص:213

ص:214

بزدایند و نیروهای شکست خورده از شوک شکست بیرون آیند.

صبح روزِ «عید قربان» پس از نماز بار دیگر شیپور جنگ به صدا درآمد و نبرد سنگینی میان دو لشکر درگرفت. نیروهای تازه نفس شام همراه با بقایای سپاه نیروهای ابن المخارق نخست به سختی می جنگیدند، امّا در برابر حملات دلاورانه سپاه مختار این بار نیز شکست خوردند و فرمانده شان به دست عبداللّه قراد کشته شد و مقرّ فرماندهی آن ها سقوط کرد و بقایای سپاه آنان به سوی مقر فرماندهی کل نیروهای شام (عبیداللّه بن زیاد) پا به فرار نهادند.(1)

ص:215

سپس آن شهید بزرگوار را در همان جا به خاک سپردند.

این واقعه تلخ همه را در اندوه فرو برد و دل ها را در عزای آن دلاور مرد محزون ساخت.

پس از مراسم تدفین، فرمانده جدید ورقاء بن عازب همه همراهان را فرا خواند و با آنان درباره ادامه جنگ به مشورت پرداخت:

نظرتان چیست؟ خبر رسیده که ابن زیاد با هشتاد هزار نیروی رزمی به سوی شما روی آورده است. نظرتان را باز گویید، نظر من، به عنوان فردی از شما، این است که ما توانایی مقابله با نیروی هشتاد هزار نفری را نداریم. بگویید چه کنیم؟ اگر برگردیم دشمنان به ما خواهند گفت که به علت مرگ فرمانده مان موقتا جنگ را ترک کرده و بازگشته ایم. در این صورت ترس و وحشت شکستی که از شما خورده اند در دل شان باقی خواهد ماند، و اگر با آنان روبه رو شویم خویش را به خطر انداخته ایم؛ زیرا آنان اگر ما را شکست دهند پیروزی ما بر باد می رود. اکنون چه کنیم؟ با سه هزار نیرو به جنگ آنان برویم؟ یا به همان پیروزی بسنده نماییم و برگردیم تا ببینیم امیرمان مختار چه فرمانی می دهد؟

همه به شور پرداختند و در آخر تصمیم بر آن شد که به کوفه بازگردند و در آن جا درباره ادامه جنگ تصمیم گرفته شود تا اگر لازم بود با نیروی بیش تر و تجهیزات کامل تری به مقابله با سپاه شام بپردازند.(1)

پس از آن با قاصد سریع السیر وقایع در کوفه گزارش داده شد، امّا خبر رحلت فرمانده سپاه مختار و بازگشت نیروها به سوی کوفه، زمینه های تبلیغات سوء را برای ضد انقلابی های، اشرافِ طرفداران

ص:216

حکومت اموی و کسانی که در فاجعه کربلا حضور داشتند فراهم ساخت. آنان در کوفه شایع ساختند که شیعیان از سپاه شام شکست خورده اند و فرمانده شان نیز به قتل رسیده است.

مختار که واقعیت امر را دریافته بود، بدون توجه به شایعات مذکور مصمم بود تا هر طور شده با سپاه متجاوز شام مقابله کند و به دنبال پیروزی های سپاه خویش به فرماندهی «یزید بن انس» این بار به کلّی آنان را شکست دهد. از این رو سردار دلاور و فرمانده کل قوای خود، ابراهیم ابن اشتر را با هفت هزار و به نوشته بحارالانوار با دوازده هزار مرد جنگجوی مجهّز، به سوی موصل روانه ساخت.

بنابه نقل بحارالانوار از این دوازده هزار نیرو چهار هزار نفر از قبایل عرب و هشت هزار از موالیان و ایرانی ها بودند.(1)

به ابراهیم دستور داده شد تا خود را هرچه سریع تر به نیروهای یزید بن انس برساند و آنان را با نیروهای خود به سوی دشمن حرکت دهد.

ابراهیم با نیروهای تحت امر خود دو روز در «حمام اعین» (منطقه ای در نزدیکی شهر کوفه) برای سازماندهی و هدایت آنان در جنگ و دادن دستورها و تمرین های لازم اردو زد و سپس با شتاب به راه خود ادامه داد.(2)

ص:217

ص:218

آنان [اشراف عرب] خویشتن را قائدین قوم (حزب تعصب عربی) می دانستند و از این جهت که مختار بدون رضایت خودشان و بدون اجازه «محمد حنفیه»(1) پست ترین غلامان شان را برایشان مسلط ساخته بود، به او بدبین شده بودند. مختار موالیان اشراف را به خود نزدیک ساخته، به آنان اجازه سواری می داد(2) و از درآمد اشراف اطعام می کرد و بخشش می نمود. بدین طریق حقوق اشراف را سلب کرده بود. در صورتی که آنان غلامان خود را از راه ثواب و برای نزدیکی به خدا آزاد کرده بودند و هرگز انتظار نداشتند که مختار غلامان را بر اشراف مقدم و مسلط سازد. مختار آنان را با اربابان شریف سابق خود در درآمدشان شریک ساخته، سپس داخل قشون خویش کرده بود و به دست ایشان با عرب ها می جنگید.(3)

مختار با دفاع از موالیان و دادن حقوق سیاسی و اجتماعی برای آنان می خواست شکافی را که اموی ها و عناصر نژاد پرست عرب برای حفظ سلطه خود میان عرب ها و سایر مسلمانان ایجاد نموده بودند پر کند. موضعی که اموی ها و پس از آن عباسی ها در قبال اقوام غیر عرب اتخاذ کرده بودند پیامدی جز از هم پاشیدگی جوامع اسلامی، ایجاد کینه و تضاد شدید نژادی و قومی میان عرب ها و سایر اقوام مسلمان نداشت و زمینه های قیام و آتش شورش بزرگ اقوام مسلمان غیر عرب را برضد سلطه عرب ها که خود را خلیفه مسلمانان قلمداد می نمودند شعله ور می ساخت، امّا قیام مختار آنان را به این موضوع امیدوار ساخت که

ص:219

هستند در میان عرب ها شخصیت هایی که از مکتب توحیدی و سنت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و اندیشه نجات بخش و عدالت خواهانه علوی و رشادت و ایثار و آزاد اندیشی آزاد مردی چون حسین علیه السلام پیروی کنند.

قیام مختار شعله های آتشی را که در کانون دل مسلمانان غیر عرب به سبب بی عدالتی حاکمان و خلفای متعصب اموی خفته بود، به نفع حکومت خود شعله ور ساخت وگرنه انفجار آن امکان داشت به انقلاب ضد عربی _ اموی تبدیل شود؛ هم چنان که این آتش پس از قیام مختار شراره کشید و توسط آزاد مرد خراسانی، ابومسلم، که تبلور خشم فرو خفته ناشی از جنایات و ستم های تبعیض آمیز امویان برضد ملت های مسلمان غیر عرب مخصوصا ایرانی ها و خراسانیان بود، تومار حاکمیت فاشیستی امویان در هم پیچیده. هم چنین خلافت عباسی که ظاهرا با شعارهای تازه امّا در حقیقت با همان اهداف و انگیزه هایی که امویان داشتند وارد میدان شده بود، در میان آتش عصبیت قومی و بی عدالتی خود نابود گردید.

مختار با دفاع از اقوام غیر عرب و دادن حقوق سیاسی و اجتماعی به آن ها، خشم اموی ها و همه عناصر نژاد پرست عرب را برافروخت. حتی کسانی که به علت مسایل قبیله ای و خانوادگی و کسب سیادت و خلافت برای خود یا خانواده خویش در برابر اموی ها قرار داشتند امّا در برتری نژاد عرب و سیادت بی چون و چرای آنان بر سایر اقوام و ملیّت های مسلمان اتفاق نظر داشتند؛ به مخالفت با مختار پرداختند. همین موضع گیری مختار از مهم ترین عواملی بود که حتی بسیاری از یاران او که تحت تأثیر افکار اشراف عرب قرار گرفته بودند در کوفه

ص:220

شورش کردند؛ از جمله محمد بن عمیر که به عنوان والی آذربایجان در حکومت مختار و عبدالرحمان بن سعید بن قیس استاندار مختار در موصل از شیعیان پاک دل، شجاع و مخلص امیر مؤمنان علیه السلام بود و در جنگ صفین به عنوان یک فرمانده دلیر و شجاع مورد ستایش آن حضرت قرار گرفته بود.

ص:221

و یاران او به دنبال آن، ددمنشی های یزید به کلی چهره حکام شام را در نظر عامه مردم روشن ساخت و حقیقت درونی آنان را برملا کرد و باعث نفرت شدید و تأثر و تألم هر مسلمان و غیر مسلمان آزاده شد.

ثانیا: حکومت اموی با همه ضعف ها و کمبودهایی که در زمان مختار با آن مواجه شده بود تجربیات بسیاری در زمینه سرکوبی، فریب و سلطه یابی بر کوفه و عراق به دست آورده بود؛ تجربیاتی که میراث به جا مانده اندیشه های پلید معاویه در زمان جنگ با امیر مؤمنان علیه السلام و امام حسن علیه السلام بود. حکام وقت شام با توجه به شناخت کافی از خصوصیات اجتماعی و روحی اشراف، مذهبیون متحجر و در کل مردم کوفه می توانست این بار نیز از همان حربه ای استفاده کند که معاویه با استفاده از آن همیشه برای نجات خود و بقای حاکمیت خانوادگی اش در عراق و مخصوصا در کوفه موفق بود و به راستی اگر درایت، تیزهوشی و واکنش سریع و به موقع مختار نبود، شاید که آنان این بار هم به رغم ضعف شدیدی که نسبت به حکام گذشته شام داشتند نقشه شیطانی خود را عملی می ساختند.

ص:222

علی علیه السلام تأمین نشده بود یا کسانی که ثروت های باد آورده خود را از خون دل مستمندان به دست آورده بودند و مقام بزرگی را که در سایه حمایت حکام اموی کسب کرده بودند در خطر می دیدند. اینان با چهره منافقانه و منش سودجویانه حاضر بودند در هر جبهه ای که منافع شان اقتضا کند قرار گیرند، و مرتب تعهد بشکنند که از این عناصر در نهج البلاغه به «ناکثین» یاد شده است.

«شَبث بن ربعی» از جمله این افراد بود که در توطئه اشراف کوفه نقش رهبری آن را به عهده داشت. او در زمان خلافت امیر مؤمنان علیه السلام که حکومت کوفه از اقتدار و بزرگی برخوردار بود در کنار امام علی علیه السلام برضد معاویه شمشیر می زد، اما پس از آن که خوارج _ که در حقیقت مولود نامشروع سیاست های فریب کارانه و تزویرپیشگی معاویه و جهالت و تحجراندیشی مقدس مآب کم ظرفیت و پیش پابین بود _ پا گرفتند در کنار آنان قرار گرفت، و بعد از شهادت امام حسن علیه السلام که آسیاب به نفع حکومت معاویه می چرخید از طرفداران و مدافعان او شد و پس از مرگ وی که بسیاری از سران و بزرگان مدینه، عراق و مکه از دادن بیعت با یزید امتناع ورزیدند او نیز از جمله کسانی بود که همراه سران کوفه برای امام حسین علیه السلام دعوتنامه فرستاد و از آن حضرت خواست که به سوی عراق بشتابد.(1) امّا وقتی ابن زیاد بر کوفه مسلط شد تغییر موضع داد و با مسلم بن عقیل جنگید و در فاجعه کربلا جزو فرماندهان لشکر عمربن سعد شد. هم چنین پس از فاجعه کربلا و قیام آگاهی بخش سردار بزرگ شهدای اسلام که پرده از دیدگان بسیاری از غفلت زدگان برداشت، فریادهای اعتراض از هر گوشه ای بلند شد و در این میان لاشخورهای

ص:223

حکومت و خلافت که در کمین نشسته بودند یک باره به پرواز درآمدند تا پس از یزید به ارتزاق از جیفه باقی مانده آن بپردازند و این بار به جای امویان در شام امپراتوری زبیری ها را در مکه بنا نهند، او از آنان اعلام حمایت کرد و به طرفداری از زبیری ها پرداخت.

از آن جایی که قیام توابین قبل از نهضت مختار توانست بخش عمده ای از شیعیان عراق را به خود جلب کند و شور و آتش انتقام از عاملین فاجعه کربلا را در دلها شعله ور سازد شَبَث بن ربعی نیز با توجه به جوّ حاکم در آن زمان مانند اکثر جنایت کاران کربلا اشک تمساح می ریخت و از کرده زشت خود اظهار ندامت می نمود، امّا در قیام مختار جزو فرماندهان ابن مطیع شد و با مختار که می دانست جایی در حکومت او برایش نیست با سرسختی جنگید.(1)

شبث با سوء استفاده از امانی که مختار به او داده بود رهبری شورش کوفه را به عهده گرفت. حال این سؤال مطرح است که آیا حکام شام با همه آگاهی ها که از کوفه و مردمان آن و شبث _ این مرد هزار چهره فریب کار _ او را رها کردند و برای باز پس گیری عراق و بسط سلطه مجدد خود بر آن سرزمین تنها از راه جنگ رویاروی با مختار که شانس موفقیت شان به مراتب ضعیف تر از زمان خود معاویه با عراقی ها بود، پیش آمدند؟!

مسلّما نه؛ زیرا هر سیاست مداری به خصوص آن که قصد تسلط و تجاوز در سرزمین های دیگر را دارد قبل از تهاجم دست به یک سلسله

ص:224

مقدمات می زند که از آن جمله است ارتباط با عوامل مخالف و ایجاد حلقه های ستون پنجم برای ضربه زدن و ایجاد مشکلات و راه انداختن عملیات وحشت افکنانه برای زمینه سازی پیروزی و تجاوز نیروهایی که در جبهه رویارویی قرار دارند.

از نظر حکام شام شماری از قبیل «شبث» و سایر جنایت کاران کربلا، افراد ایده آل برای ایفای نقش ستون پنجم بودند و از طرفی چون چنین اشخاصی حکومت مختار را به ضرر خود تشخیص داده بودند و یقین داشتند که ممکن است در آینده نزدیک همه محاکمه شوند پناهی جز روی آوردن به حکام شام نداشتند.

2. عناصر دیگری که همیشه نقش جاده صاف کن اموی ها را در عراق به دوش داشتند و آلت دست حکام شام قرار می گرفتند؛ عناصری جاهل، کم اندیش و مقدس مآب که از حقایق بی خبر بودند و خوارج نمونه بارز آنان هستند.

این عناصر به علت درک نکردن واقعیات موجود و حقایق قضایا بر اثر تحجُّرگرایی در حقیقت باعث شکست امام علی علیه السلام و تنها ماندن امام حسن علیه السلام شدند و شمشیر معاویه را برای از میان بردن و قربانی شدن عدالت اسلامی و حاکمیت خدا بر زمین تیز کردند. وجود چنین عناصری که مردم عوام به سخنان آنان اعتماد می کردند و رفتارشان را خالی از گناه می پنداشتند در کوفه کم نبود. آن ها توانستند با تحریک غیرمستقیم معاویه کمر مالک اشتر را بشکنند و در نهضت مختار نیز افرادی چون «محمد بن عمیر»(1) و «عبدالرحمان بن سعد بن قیس» را که

ص:225

از شیعیان و قهرمانان سپاه و مورد اعتماد مختار بودند و نیز قاری معروف شیعه «رفاعة بن شداد فتیانی» را که از دوستان صمیمی سلیمان بن صرد خزاعی بود(1) فریب دهند.

باز کردن جبهه های داخلی توسط حکام شام علاوه بر این که یگانه امید سلطه یابی حکام شام در عراق محسوب می شد، از نظر بودجه نیز به مراتب کم خرج تر و در عین حال مؤثرتر از جبهه جنگ رویاروی بود. گذشته از همه اینها عناصر دسته اول که در دو رویی و فرصت طلبی و موقعیت شناسی دست شیطان را از پشت می بستند و برای دنیادوستی و سودجویی هرگز خطر نمی کردند، امکان نداشت که بدون پشتوانه و وعده های حاکمان شام به امر خطیر و مهمی اقدام نمایند که در آن پای مرگ و زندگی شان در میان باشد.

ص:226

وی به حقیقت اوضاع واقف بود و با تصمیم برادران اشراف خود مخالفت نمود و به ایشان اعلام کرد که نه فقط غلامان و موالیان به یاری مختار قیام خواهند کرد بلکه قهرمانان و نجیب زادگان عرب نیز او را پشتیبانی خواهند نمود و همگی با یگانگی در این راه دست به هم خواهند داد. او با شجاعت عربی و عداوت عجمی (یعنی موالیان ایرانی) قهرمان جنگجوی شماست. اگر اندکی صبر کنید شما را از حمله مردم شام یا آمدن مردم بصره مصون خواهد داشت و او برای دفاع از هر تجاوزی کافی است. با این ترتیب چرا میان خودتان زور آزمایی می کنید؟

ولی ابن مخنف(1) نتوانست اشراف عرب را با نظر خود متقاعد سازد و ناچار از رأی اکثریت پیروی کرد.(2)

اشراف کوفه در خانه شبث که مرد منافق، خون خوار و بی پروا و فتنه جویی بود،(3) تشکیل جلسه دادند(4) تا نقشه براندازی مختار را عملی سازند.

جنایت کاران کربلا مخصوصا شمربن ذی الجوشن و محمدبن اشعث و عبدالرحمن بن سعیدبن قیس که صحنه را از وجود نیروهای فعال نظامی مختار خالی می دیدند نزد شبث آمدند و از او خواستند تا هرچه زودتر دست به کار شود. آنان از وضعیت خود نزد شبث نالیدند و تساوی میان موالی و عرب را تحمل ناپذیر دانستند.

ص:227

شبث که مرد زرنگ و فرصت طلبی بود آنان را به بردباری فرا خواند و گفت: اجازه بدهید تا من اول با مختار صحبت کنم و مشکلات شما را با او در میان گذارم.»

آمدن شبث نزد مختار فقط برای این بود تا خود را خیرخواه جلوه دهد، و به کسانی که به جنگ با مختار نظر خوشی نداشتند نشان دهد که او برای مذاکره با مختار می کوشد ولی مختار از موضع خود عقب نمی نشیند.

مختار که از نیّت شبث و هم دستان او کاملاً آگاه بود مذاکره با او را پذیرفت. شبث که خود را نماینده اشراف کوفه می خواند گفت: «موالیان یک مشت افراد زیر دست و بندگان ما بودند. ما برای خدا آنان را آزاد کردیم، امّا شما آنان را بر ما مسلط کردید و در صرف بیت المال ما را با آنان مساوی دانستید». شبث به مختار گفت که او باعث شده تا بندگان نسبت به اربابان خود نافرمانی و تمرد کنند.

شبث به حمایت حکومت شام، با نقشه دقیق و حساب شده ای وارد شده بود. او می خواست با راه انداختن کودتا در زمانی که کوفه از نیروهای زبده نظامی خالی است کار مختار را تمام کند. او برای رسیدن به این مقصود علاوه بر پخش شایعه و اکاذیب مشخصا در سه محور کار کرده بود. محور اول اشراف و کسانی بودند که به عصبیت عربی حساسیت خاصی داشتند و معتقد بودند که موالیان عناصر پست جامعه اند و آنان را قانع ساختند که چون مختار با بالا بردن موالیان پا بر جا روی حقوق اشراف و عزت و کرامت اعراب نهاده، مستحق تنبیه است.

محور دوم مردم عوام و شیعیان ناآگاه و فریب خورده بودند که برای

ص:228

جدا ساختن آنان از مختار شایعه حمایت نکردن محمد حنفیه از مختار را بار دیگر مطرح ساختند و آن را با آب و تاب در میان شیعیان تبلیغ کردند.

محور سوم که فقرات اصلی شورش را تشکیل می داد همان جانیان کربلا و وابستگان فکری و خانوادگی حکومت شام بودند که همه از طبقه اشراف و بزرگان به شمار می آمدند.

مختار می دانست که در موقعیت بسیار دشواری قرار گرفته اگر کودتاچیان موفق شوند و کوفه را در اختیار گیرند در جبهه رویارویی نیز مقاومتی صورت نخواهد گرفت، لذا صلاح در آن دید تا در مرحله اول منطق و شمشیر تبلیغات اشراف و منافقان را کُند کند و بهانه را از آنان بگیرد. به همین سبب برای تحقیق در این باره که او نماینده محمد حنفیه است یا نه، پیشنهاد نمود که یک هیئت را آنان و نیز هیئتی را خود مختار نزد وی گسیل دارند.(1)

امّا در خصوص شکایت و اعتراض اشراف از موقعیتی که موالیان در حکومت مختار به دست آورده بودند و شبث آن را وسیله ای برای تحریک اشراف برضد مختار ساخته بود، وی با لحن جدی به شبث گفت: «اگر من موالی را هم در اختیار شما قرار دهم و سهم شما را از بیت المال به آنچه راضی هستید معین کنم، حاضرید در کنار من با بنی امیّه و با جبهه ابن زبیر مبارزه کنید؟ و با من در این کار عهد و میثاق محکم ببندید؟»(2)

شبث که انتظار چنین درخواستی را از مختار نداشت غافل گیر شد و

ص:229

گفت: «در این باره می خواهم با دوستانم مشورت کنم و بعد نتیجه آن را به شما گزارش دهم.»

امّا هرگز نزد مختار نیامد و جوابی هم برایش نفرستاد بلکه بر اساس نقشه از قبل طرح شده تصمیم گرفتند با مختار بجنگند.(1)

هدف مختار از پیشنهاد گسیل هیئت نزد محمد حنفیّه و پیشنهاد اخیر این بود که آنان را سرگرم سازد تا ابراهیم اشتر به کوفه باز گردد و آن گاه کار شورشیان را یکسره نماید.(2)

ص:230

3. در قسمت جنوب شهر و «جبّانه کنده» نیروهای «زحر بن قیس جعفی» موضع گرفتند.

4. «شبث بن ربعی» و نیروهای تحت امر او همراه با نیروهای «حسان بن فائد» و «ربیعه بن ثروان» با طائفه «مضر» در «کناسه» قرار گرفتند.

5. در قسمت غربی شهر در محله «ازد»، «عبدالرحمان بن مخنف» با نیروهایش جا به جا شدند که شماری از قبایل از جمله «خثعم» را فرماندهی می کرد.

6. «حجاربن ابجر» و «یزید بن حارث» با «طایفه ربیعه» در قسمت شمال شرق میدان بزرگ و بازار شهر قرار گرفتند و هم چنین شمر بن ذی الجوشن در «جبانه بنی سلول» آماده حمله بود.

7. در قسمت جنوب غرب شهر «جبانه مراد» و محله «مراد» نیروهای «عمر بن حجاج زبیدی» با بعضی از نیروهای قبایل عرب موضع داشتند.

علاوه براین در مرکز شهر و اطراف قصر جاسوسان شَبث اوضاع را کاملاً زیر نظر داشتند، و کوفه عملاً در اختیار نیروهای شورشی قرار داشت به گونه ای که ارتباط مختار با خارج قطع شده بود.(1)

«عمر بن نوبه» که قاصد مختار بود، در همان روز با تمام شتاب خود را به نیروهای ابراهیم در «ساباط» واقع در کنار رود «دجله» رساند و پیغام مختار و اوضاع شهر را به او باز گفت.

ابراهیم بی درنگ فرمان داد تا همه به سوی کوفه بازگردند، حرکت سپاه به سوی کوفه با شتاب تمام صورت گرفت حتی شب مانع توقف

ص:231

آنان نشد. عصرهنگام ابراهیم همراه با سپاه تحت فرمان خود به کوفه رسید. همه شورشیان حیرت زده و غافل گیر شده بودند؛ زیرا آنان می پنداشتند کار مختار تمام شده است و او هیچ راهی جز تسلیم شدن ندارد، لذا با غرور و تکبر می خواستند آخرین ضربه خود را بر مختار وارد سازند، امّا وی با درایت و تیزهوشی آنان را به مذاکره مشغول داشت و به یاران و طرفداران خود نیز تأکید کرد که تا بازگشت ابراهیم از هر نوع عملی که باعث برخورد و درگیری شود بپرهیزند.(1)

ص:232

خواهیم بود.(1)

هدف شبث از آن پیام جز یافتن چاره ای برای نجات جان خود و سایر اشراف کوفه نبود، به همین سبب مختار بی توجه به آن برای سرکوبی و ضرب شست نشان دادن به شورشیان پرداخت. دراین میان فرزند شبث بن ربعی به مختار پیوست و با سرسختی و شجاعت بی مانند با طرفداران و سربازان پدرش جنگید.(2)

نیروهای شورشی شهر را عملاً به محاصره خود گرفته بودند، امّا عمده ترین نیروهای آنان در «جبانه سبیع» گرد آمده بودند، برهمین اساس مختار نقشه ای کشید تا با محاصره کردن آنان ضربه ای سخت به شورشیان وارد سازد. وی خود در حمله به این قسمت و سرکوبی آنان شرکت کرد و ابراهیم بن اشتر به موضع قبیله «مضر» که در «کناسه» به جنگ می پرداخت و هم چنین قبیله «ربیعه» حمله برد و آن جاها را متصرف شد و نیروهای دشمن را به آسانی پراکنده ساخت و قلع و قمع نمود.(3)

خبر پیروزی ابراهیم با فریادهای «البشارة البشارة» (مژده باد مژده باد) در همه جا بلند شد و باعث بالا رفتن روحیه نیروهای مختار و ترس منافقان گردید.(4)

سخت ترین جنگ در میدان «سبیع» رخ داد و عبدالرحمان بن سعیدبن قیس که فرماندهی بخشی از نیروهای ضد انقلاب را در آن جا به عهده

ص:233

داشت کشته شد. شرحبیل بن ذی بقلان نیز که از سران قبیله همدانی ها بود پس از برداشتن زخم شدید، در حالی کشته شد که از عمل خود اظهار پشیمانی می نمود و می گفت: «چه کشته شدنی! که مقتول آن گمراه است، جنگ بی امام و جنگ بی هدف ... .»(1)

ص:234

آنان را دچار وحشت شدیدی ساخت، به همین علت عده ای از سران شورش کوفه گریختند و در بصره به مُصعب بن زبیر پناهنده شدند.(1) بقیّه آنان نیز تصمیم گرفتند که به هر قسم شده از کوفه خارج شوند؛ از جمله، «محمد بن اشعث» که از قاتلان بی رحم اهل بیت بود برای نجات جان خود و ترس از مختار لباس زنانه پوشید و بر خری سوار شد و از کوفه گریخت. وقتی مختار خبر فرار او را شنید دستور داد تا همه اموالش را مصادره کنند.(2)

شبث نیز با قاطری از کوفه گریخت. مورخان می گویند او با بی رحمی تمام دُم قاطر را برید و گوش های آن زبان بسته را شکافت و قبای خود را چاک زد و با آن حالت خود را به بصره رساند، مردم بصره وقتی او را با آن وضع عجیب و آشفته دیدند تعجب نمودند اما او با دیدن مردم فریاد می زد: «واغوثاه واغوثاه» (ای مردم به فریادم برسید و مرا یاری کنید).

وقتی به مصعب خبر دادند که مردی با این وضع وارد بصره شده و کمک می طلبد و قبای خود را دریده و... بی درنگ او را شناخت و گفت: این شخص کسی جز شبث نیست، اوست که دست به چنین کارهایی می زند، او را پیش من بیاورید. او در حالی که... از دم و گوش های قاطرش خون می چکید و فریادش به «واغوثاه» بلند بود خود را به نزد مصعب رساند و با استغاثه فریاد برآورد: ای مصعب، به فریاد ما برس و ما را کمک کن. ببین که مختار چه به روزگار ما آورده است.(3) سایر فراریان کوفه که از آمدن شبث نزد مصعب باخبر شدند خود را به

ص:235

مجلس آنان رساندند. آن ها نیز که شبث را در آن حال دیدند شروع به همنوایی با او نمودند و فریاد خود را به استغاثه بلند کردند که مردم کوفه از ظلم و تعدی مختار به تنگ آمده و همه از او ناراضی و از آینده حکومتش نگران اند؛ زیرا او غلامان و بردگان و ایرانیان را بر بزرگان و اشراف کوفه مسلط نموده و به وسیله آنان بر بزرگان ما می تازد؛ که عده ای را کشته و عده دیگر را زندانی کرده است.(1)

بدین ترتیب مختار در مقابل جبهه خطرناک داخلی و توطئه از قبل طراحی شده _ که نمی توان آن را بی ربط به حمله سپاه شام در موصل دانست _ پیروزمندانه بیرون آمد و شورشی را که نزدیک بود به قیام نوپای او پایان دهد با هوشیاری سرکوب نمود. این پیروزی موقعیت دشمنان داخلی مختار را تضعیف کرد، اما به کلی از بین نبرد و به قول کربوتلی: مختار تنها دُم مار را بریده بود ولی خود مار یعنی اموی ها هنوز در شام بودند و سپاه شان به فرماندهی عبیداللّه بن زیاد در موصل به پیشروی می پرداخت و ابن زبیر نیز چون اژدها، دهان گشوده بود و درصدد نابودی مختار در پی موقعیت مناسب می گشت. بنابراین مختار تا رسیدن به هدف اصلی که نابودی همه ستمگران و خون خواهی از قاتلان آل محمد صلی الله علیه و آله بود راهی بس دراز در پیش داشت و می بایست از کوره راه های دشوار می گذشت تا می توانست بر دشمنانش پیروز شود و سپس حکومت مورد نظر خود را ایجاد کند.

اشراف و قاتلان آل علی علیه السلام پس از ناکامی در کوفه خود را به دامن زبیری ها انداختند و به مُصعب در بصره پناه بردند. شاید دلیل و انگیزه

ص:236

این کار آنان این بود که:

اوّلاً: پیروزی هایی که زبیری ها به دست آورده و توانسته بودند به غیر از بخشهایی از عراق و شام به تمامی مناطق عربی از جمله مصر و یمن سلطه یابند و از حمایت مردم آن جا برخوردار شوند.

ثانیا: دورویی و بی وفایی حاکمان شام راجع به حمایت از جانیان کربلا در مواقعی که احساسات مردم برضد جنایت فاجعه کربلا برانگیخته شده بود، به گونه ای که حکام شام برای تبرئه خود، کوفیان را به خودسری در جنایات و قتل فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله متهم می کردند.

ثالثا: حکومت شام پس از ارتکاب فاجعه بزرگ کربلا و جنایات و بی بند و باری علنی یزید دچار بی ثباتی گردید و موضع گیری معاویه دوم در قبال خاندان اموی و پدرش یزید که اموی ها او را به بی لیاقتی و ناتوانی در حکومت متهم نموده بودند حکومت شام را دچار ضعف و سُستی کرد، به طوری که حتی بخش هایی از شام را در مقابل زبیری ها از دست داد.

این مسایل شاید مهم ترین علل روی آوردن اشراف و جنایت کاران کربلا به زبیری ها بود تا این بار با مظلوم نمایی و نفاق پلی شوند برای تسلط زبیری ها بر کوفه و عاملی برای توجیه زبیری ها برای درگیر شدن با مختار در عراق.

ص:237

ص:238

ص:239

ص:240

جنگ حسین بن علی علیه السلام در کربلا شرکت کرده بودند ویران سازد.(1) و نیز شماری از زنان مرثیه خوان را اجیر کرد تا در کوچه ها و معابیر کوفه راه بیفتند و با شیون و زاری و کلمات حزن انگیز برای امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا به نوحه سرایی بپردازند و بدین طریق احساسات مردم را برضد قاتلین شهدای کربلا تحریک کنند و مردم را به مشارکت در خون خواهی حسین علیه السلام و جستجوی قاتلین آن حضرت تشویق نمایند.(2)

ص:241

ابونمر که مرد شجاعی بود، این جانیان را دست گیر کرد و شب هنگام با خود در کوفه آورد.

وقتی خبر دست گیری این سه تن به مختار رسید وی آنان را به نزد خود طلبید. ابونمر آنان را به نزد مختار آورد. همین که چشم مختار به آن ها افتاد با فریاد گفت: «ای دشمنان خدا و کتاب او، ای دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندان او، حسین بن علی علیه السلام را چه کردید؟ او را به من تحویل دهید، ای فرومایه گان. کسی را کشتید که شما را به اقامه نماز امر می کرد... .»

آنان که از شدّت ترس به خود می لرزیدند و رنگ در رُخ شان نمانده بود با وحشت گفتند:

امیر، بر ما منت بگذار و ما را نکش و... .

مختار گفت: بر شما منت گذارم؟! آیا شما بر فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله منت گذاشتید و دست از او کشیدید و به او آب دادید؟

مختار که از خشم برافروخته شده بود رو به مالک کرد و گفت: مالک، مگر تو نبودی که در کربلا کلاه امام حسین علیه السلام را ربودی؟

عبداللّه بن کامل در میان سخنان مختار پرید و گفت: بلی امیر، خودِ اوست.

مختار گفت: دو دست و پای او را ببرید تا جان بسپارد.

وقتی دست و پای مالک قطع شد آن قدر در میان خون خود غلتید تا جان سپرد. پس از آن مختار فرمان داد تا آن دو نفر دیگر را نیز اعدام نمایند و نام های شان را در دفتر به ثبت رسانند.(1)

ص:242

ص:243

«نوار» نام داشت. او همان بود که وقتی سر مبارک امام حسین علیه السلام را در خانه خود دید به نوحه سرایی پرداخت و شوهرش خولی را نفرین نمود و از او روی گردان شد. زن دوم خولی که بعد از واقعه کربلا با او ازدواج کرده بود «سمیّه» نام داشت و از اهل شام بود. وی کینه اهل بیت علیهم السلام را به دل داشت و نسبت به شهادت امام حسین علیه السلام اظهار شادی می نمود به همین سبب به خولی وفادار بود و او را دوست داشت.

پس از جستجوی فراوان که فرستادگان مختار از یافتن خولی نا امید شدند؛ از همسر دوم او پرسیدند: «شوهرش کجاست؟» او به دروغ گفت:

یک ماه است که از خانه بیرون رفته و هیچ خبری از او نداریم.

همسر اوّل خولی که پس از واقعه کربلا همیشه در غم و اندوه به سر می برد و عناد شدیدی از شوهر خود به دل داشت جلو آمد. وقتی از او پرسیدند: «شوهرت کجاست؟» در حالی که با دست و سر خود به مخفی گاه او اشاره می کرد و مأموران را متوجه می نمود که او در مستراح پنهان شده، با صدای بلند جواب داد: من از شوهرم خبری ندارم و نمی دانم کجاست.

مأموران وارد محل شدند و سبد خرما را از دهانه مستراح برداشتند. خولی با وضع فلاکت بار در حالی که از ترس مانند بید می لرزید، خود را به گودال مستراح چسبانیده بود. او را از آن جا بیرون کشیدند و دست و پای او را بستند.

خبر دستگیری خولی در حالی به مختار رسید که او با شماری از یارانش برای جستجوی قاتلان امام حسین علیه السلام از قصر بیرون رفته بود. مختار با شنیدن آن خبر بی درنگ خود را به خانه خولی رساند، و او را به نزد خود طلبید و خطاب به او گفت:

ص:244

خولی، تو کافری یا مسلمان؟

خولی: مسلمان هستم.

مختار: اگر واقعا مسلمانی، پس چگونه پسر پیغمبر اسلام را کشتی و زن و فرزندان او را به اسارت بردی؟!

خولی: من تنها نبودم، بسیاری در این امر دست داشتند.

مختار: نه تو مسلمانی و نه آنانی که با تو بودند.

خولی در حالی که از ترس همانند دیوانه ها شده بود با تضرع و زاری از مختار التماس می کرد که: امیر، به من رحم کن و... .

مختار گفت: اگر من به تو رحم کنم خدا هرگز به من رحم نخواهد کرد.

آن گاه به دستور مختار، در جلو خانه و در پیش کسانش دست و پاهایش را بریدند و سر از تنش جدا ساختند و جسدش را در میان آتش سوزاندند تا تبدیل به خاکستر شد.(1)

ص:245

عبداللّه با پنجاه مأمور به راه افتادند و پس از محاصره خانه پیر زن به درون خانه رفتند و آن سه نفر را دست گیر کردند و پیش مختار آوردند. آنان عبارت بودند از: «حارث بن بشیر» «قاسم بن جارود» و «حارث بن نوفل.»

مختار خطاب به حارث بن بشیر گفت: ای خبیث، مگر تو نبودی که زینب علیه السلام دختر فاطمه علیه السلام را تازیانه زدی؟

حارث که نمی توانست عمل زشت خود را منکر شود، در حالی که از ترس می لرزید سر به زیر افکند و چیزی نگفت.

مختار گفت: ببرید و به او هزار تازیانه بزنید. سپس فرمان داد تا پس از تازیانه گردنش را بزنند.

در حالی که مأموران او را برای تازیانه زدن می بردند، از وحشت با دو چشمِ از حدقه بیرون آمده به زاری و تضرع درآمده بود و فریاد می زد:

ای امیر، از کرده خود پشیمانم، مرا ببخشید.

مختار گفت: آیا می توانم تو را ببخشم؟ اگر من تو را ببخشم خدا از من نمی گذرد؛ زیرا تو فرزند رسول خدا را به شهادت رساندی.

حارث، سوزش دردناک ضربات شلاق را که با خشم فرود می آمد به سختی تحمل می کرد، به این امید که پس از آن رها خواهد شد، امّا وقتی هزار ضربه تازیانه تمام شد و جلاد برای گردن زدن او با شمشیر آخته به سویش آمد دانست که کارش به ضربات شلاّق تمام نشده و باید تلخی مرگ را قبل از عذاب آتش جهنم بچشد.

پس از آن، مأموران قاسم بن جارود را که رنگ از رُخش پریده بود به پیش مختار آوردند. او که از ترس مرگ زبانش بند آمده بود با لکنت

ص:246

زبان گفت:

امیر، به... به... به خدا در کربلا نبودم، نه... نبودم، من در کربلا نبودم، اما به همراه ابن اشعث با تو جنگیده ام. شما قبلاً سیصد نفر را که با تو جنگیدند بخشیدید، مرا هم ای امیر، ببخش و از تقصیرم بگذر، مرا ببخش.

مختار پرسید: آیا گواهی داری که در جنگ با حسین علیه السلام در کربلا نرفته بودی؟ اگر دو نفر شهادت دهند که تو در آن هنگام در کربلا نبودی تو را هم آزاد می کنم.

چهار نفر از حضار که قاسم را می شناختند جلو آمدند و گفتند:

ما شهادت می دهیم که او به بهانه بیماری از خانه خود بیرون نیامد و در کربلا به جنگ حسین بن علی علیه السلام شرکت نکرد.

مختار پس از گواهی آن چهار تن، او را آزاد نمود، امّا حارث بن نوفل را که از جانیان کربلا بود گردن زد.(1)

ص:247

محاصره نجات دهد؛ زیرا می دانست با جرمی که او مرتکب شده اگر به دست مختار بیفتد کشته می شود، لذا نیزه اش را گرفت و با جهشی سریع بر اسبش سوار شد. به عبداللّه شبامی که راه او را بسته بود حمله برد و او را مجروح ساخت و خود از محاصره گریخت.

عبداللّه بن کامل تا متوجه فرار او شد بی درنگ و با شتاب تمام او را دنبال کرد. وقتی «مُرّه» عبداللّه را تنها دید در برابرش قرار گرفت تا به او حمله کند، امّا عبداللّه پیش دستی کرد و با ضربه شمشیر دست او را شکست و به دنبال آن می خواست تا با ضربه دیگر کارش را تمام کند اما او با دست چپ ضربه عبداللّه را دفع نمود و از آن جایی که اسبش بسیار چالاک بود موفق شد از چنگ عبداللّه نیز بگریزد و در حالی که دستش سخت آسیب دیده بود خود را در بصره به نزد مصعب رساند و بقیه عمر سیاه خود را با دست فلج شده سپری نمود.(1)

ماجرای دست گیری مُرّه بن منقذ را به گونه ای دیگر نیز نوشته و گفته اند وی به دست مأموران دست گیر و به نزد مختار آورده شد. وقتی مختار از او پرسید:

ای تیره بخت تو علی اکبر علیه السلام را کشتی؟

او که مرگ را در پیش چشم خود می دید با جسارت جواب داد:

بلی، جنگ بود و در جنگ موضوع قتل مطرح است و هر کس برای از پا درآوردن دشمن می کوشد.

وقتی او به گناهش اعتراف کرد مختار دستور داد دست ها و بعد زبانش را قطع کنند و لب هایش را ببرند و یک چشمش را از حدقه بیرون

ص:248

آورند و آن گاه سر از تن او جدا سازند و جسدش را در میان آتش اندازند.(1)

ص:249

ببخشد.

اما عبداللّه گفت: او قاتل عباس بن علی علیه السلام است و باید به جزای عمل خود برسد.

عدی گفت: کاری بود که گذشت امّا او اکنون توبه کرده و از کرده گذشته خود پشیمان است.

عبداللّه پاسخ داد: من نمی توانم بدون اجازه امیر او را آزاد کنم.

عدی گفت: تو می دانی که اگر من این تقاضا را از مختار می نمودم او می پذیرفت.

عبداللّه پاسخ داد: درست است امیر به تو علاقه دارد و بسیار به تو حرمت می نهد؛ پس بهتر است این تقاضا را از خود او بنمایی.

عدی با سرعت به سوی قصر شتافت تا قبل از آن که عبداللّه خود را نزد مختار برساند و حکم اعدام حُکیم را از او بگیرد، بخشش بخواهد. امّا عبداللّه که می دانست رد کردن تقاضای عدی برای مختار به علت ملاحظاتی ممکن است سخت باشد تصمیم گرفت تا کار حکیم را خود تمام کند و او را به جزای عملش برساند.(1) از این رو به سربازان خود دستور داد تا او را آن چنان که شایسته اوست به جزای عمل زشتش برساند. مأموران عبداللّه دست حکیم را بستند و به محلی به نام «عنزیان» در کنار دیواری قرار دادند و با تیر آن قدر او را زدند که بدنش مانند خارپشت شد.(2)

مأموران عبداللّه پس از کشتن حکیم سر او را از بدن جدا ساختند. وقتی عبداللّه سر حکیم را به نزد مختار آورد، گفت: از تقدیر خدا

ص:250

نمی شود گریخت، مردم هجوم آوردند و او را کشتند.

عدی که در آن جا حضور داشت فهمید که عبداللّه با این کارش خواسته نقشه او را نقش بر آب کند. لذا در حالی که از عصبانیت برافروخته شده بود و بغض گلویش را می فشرد گفت:

تو عمدا او را کشتی؛ زیرا می دانستی که اگر من از مختار خواهش می کردم او را می بخشید.

مختار در حالی که می کوشید عدی را آرام کند گفت: ای پسر حاتم، از تقدیر خدا نمی توان گریخت.(1)

ص:251

از آن جایی که عمرسعد بسیار زرنگ، موقعیت شناس و ترفندباز بود یقین کرد اگر در نخستین فرصت اقدامی نکند مختار او را مجازات خواهد نمود. لذا با ترفند و زمینه سازی های فراوان توانست نظر اشراف کوفه را به خود جلب کند تا از او در پیش مختار قبل از آن که وی اقدامی برضد جانیان کربلا نماید شفاعت کنند. از جمله این اشخاص که شفاعت او را در پیش مختار نمود عبداللّه بن جعده بن هبیره بود.

عبداللّه بن جعده به لحاظ قرابتی که با امام علی علیه السلام داشت در نزد مختار از احترام و موقعیت خوبی برخوردار بود. او از مختار تقاضا کرد که عمر سعد را امان دهد و گذشته اش را نادیده گیرد و او را ببخشد. در عوض از سوی عمر سعد قول داد که او متعهد می شود از هر عملی که بر ضرر شما باشد دوری کند و دست به هیچ اقدام خلافی نزند.

مختار بنا به مصالحی(1) خواهش و تقاضای «ابن جعده» را پذیرفت و امان نامه ای را به این مضمون برای عمر سعد نوشت:

به نام خداوند بخشنده مهربان

... از سوی «مختار بن ابی عبید» به «عمر بن سعد بن ابی وقاص» امان داده می شود. همانا جان، مال و خانواده و فرزندان عمر سعد در امان است و به خاطر کردار گذشته اش تحت تعقیب قرار نمی گیرد، امّا با مراعات شرایطی که خود وی نیز متعهد شده است که از ما اطاعت کند، با خانواده اش باشد و از شهر کوفه بیرون نرود. در این صورت همه نیروهای ما، اعم از پلیس و شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله و مردم، با وی به خوبی برخورد نمایند و حق آزار و برخورد ناشایست با وی را ندارند.

مختار به شهادت سائب بن مالک، احمربن شمیط، عبداللّه بن شداد و عبداللّه بن کامل تضمین می کند تا به این امان نامه وفادار بماند به شرط

ص:252

این که از «عمر سعد» حدثی سر نزند و شرایط امان نامه را زیر پا نگذارد.

وَالسّلام(1)

در بحارالانوار آمده است که وقتی مختار به عمر سعد امان داد، برای این که مختار به او مشکوک نشود و خود را مطیع او جلوه دهد همواره در حضور مختار خود را نشان می داد و در کنار او می نشست و اگر خود نمی توانست فرزندش را به نزد وی می فرستاد.

عمر سعد با این کارش قصد داشت تا به مختار وفاداری خود را نشان دهد و ثابت کند که قصد هیچ توطئه ای را برضد او ندارد، اما این مسأله را وقتی محمدبن حنفیّه شنید با توجه به جنایتی که عمر سعد مرتکب شده بود، از مختار اظهار نگرانی کرد و فرمود: «... خبر شده ام که مختار با قاتلین ما دوستی می نماید و آنان را در کنارش در کرسی می نشاند و... .»(2)

ص:253

در آن امان چه بود؟

ما اگر به وضعیت اجتماعی، فکری و موقعیت های قومی و حساسیت های موجود در کوفه در آن زمان توجه کنیم، خواهیم دید که مختار در چنان موقعیتی چاره ای جز آن نداشت که به عمر سعد امان دهد.

ما برای روشن شدن این مطلب به مسائلی اشاره می کنیم:

1. خون خواهی از قاتلین امام حسین علیه السلام را نخستین بار توابین مطرح کردند که خود را در برابر فاجعه کربلا گناه کار می دانستند. آنان با اعتراف به گناه خود _ اعم از این که پس از دعوت امام حسین علیه السلام بی اعتنا مانده یا به نحوی برضد مسلم بن عقیل و امام حسین علیه السلام با حکومت شام و نماینده آن، ابن زیاد، همکاری نموده بودند(1) _ تصمیم گرفتند تا با انتقام گرفتن از قاتلین امام حسین علیه السلام آن را جبران کنند؟

پس از شهادت امام حسین علیه السلام نقش فعال و تاریخی زینب کبری علیهاالسلام و امام زین العابدین علیه السلام در رساندن پیام قیام کربلا و رسوایی عاملین آن توانست احساسات مسلمانان را برضد حکومت اموی برانگیزاند و خشم آنان را برافروزد و کار به جایی رسید که خود یزید نتوانست در برابر خشم و سیل اعتراض های مردم طاقت آورد؛ به ناچار با تغییر موضع درصدد برآمد تا به تبرئه خود بپردازد و گناه قتل سیدالشهدا را به گردن عبیداللّه بن زیاد، عمر سعد و شمر و سایر اشراف کوفه بیندازد. اعتراض سفیر روم و مسلمان شدن او پس از زیارت سر مبارک امام حسین علیه السلام (2) در مجلس یزید، و اعتراض شدید «یحیی بن حکم» برادر «مروان» که با خشم مجلس یزید را ترک نمود و گفت: «پس

ص:254

از این هرگز با تو همکاری نخواهم کرد.»(1) اعتراض «هنده» زن یزید و... همه حکایت از شعله های خشمی می دارد که آتش آن تا درون کاخ یزید زبانه می کشید تا حدّی که وی در حرکت انفعالی، ابن زیاد را مورد لعن و نفرین قرار داد، و او را قاتل امام حسین علیه السلام معرفی کرد و در پاسخ عبدالرحمن بن حکم گفت: «لعن اللّه ابن مرجانه... اگر من در کربلا بودم تا آن جا که در توانم بود خواسته های حسین بن علی را برآورده می کردم، گرچه به کشته شدن فرزندانم منجر می شد.»(2)

با توجه به جوّ به وجود آمده پس از شهادت امام حسین علیه السلام گروه توابین شکل گرفت که در زمان آنان افرادی چون «شَبَث بن رِبعی» که از فرماندهان سپاه عمر سعد در کربلا بود و شمر و خولی و سنان با زد و بندهای قومی در امان بودند و زندگی عادی خود را در کوفه داشتند.

شَبَثْ از کسانی بود که وقتی ابوالفضل علیه السلام از عمر سعد خواست تا برای اهل بیت امام حسین علیه السلام آب بدهد در جواب گفت: «برو به برادرت بگو که اگر دنیا را آب فرا بگیرد، قطره ای از آن را به شما نخواهم داد تا با یزید بیعت کند.»(3) هم چنین وی به شکرانه شهادت امام حسین علیه السلام مسجدی بنا کرد که به نام او شهرت یافت.(4)

غرض این که، در میان توابین اشخاصی بودند که خود نیز در جنایت کربلا شرکت کرده بودند و ملاک برای آنان پشیمانی از کرده خود بود و به همین علت هیچ بعید نبود که اگر عمر سعد در جرگه توابین

ص:255

می پیوست و اظهار ندامت می کرد آنان او را می پذیرفتند. بنابراین در میان توابین علاوه بر شخصیت هایی که واقعا توبه نموده بودند و گناه شان در حدّی بود که قابل بخشیدن بودند اشخاصی نیز وجود داشتند که با توجه به ضعف حکومت اموی از یک سو و به وجود آمدن جوّ ضد اموی پس از شهادت امام حسین علیه السلام از سوی دیگر به تبرئه خود می پرداختند و اظهار ندامت می کردند و می کوشیدند تا برعکس حکومت اموی شرکت اشراف و سران کوفه را در کربلا توجیه کنند و تمام گناه را به گردن یزید و حکومت اموی بیندازند.

این نوع استدلال در کوفه تا حد زیادی با توجه به این که اکثر آنان به نحوی در آمدن امام حسین علیه السلام به سوی عراق و دعوت از آن حضرت نقش داشتند و در شهادت ایشان ازاین جهت خود را شریک و گناه کار می دانستند، جا افتاده بود و از نظر آنان پذیرفتنی بود.

2. قبیله گرایی و روحیه حمایت از قوم به حدّی در میان عرب ها و قبایل و اقوام عربی شدید بود که در بسیاری از روابط و زد و بندها آن را بر همه چیز مقدم می شمردند، به همین علت شبث بن ربعی بعد از آن که مطمئن شد شورش اشراف کوفه به شکست منتهی می شود خواست با تحریک احساسات قومی و عربی در مختار خود را در کنار او جا بزند؛ لذا از طریق فرزندش به او پیام داد که «ما عشیره و قبیله و قدرت بازوی توییم. به خدا قسم هرگز سر جنگ با تو نداریم، به ما اعتماد کن.»(1)

وجود کشش های شدید قومی و حساسیت های عشیره ای مهم ترین عاملی بود که اشراف کوفه با توسل به آن مردم را برضد مختار تحریک

ص:256

می کردند و چون او به موالیان موقعیت داد و آنان را هم شأن با قبایل عرب ها قرار داد. اشراف کوفه که خود را قائدین قوم می خواندند «حزب تعصب عربی» را پی ریختند(1) و به دفاع از شرف و کرامت قوم عرب! همه در برابر مختار دست به دست هم دادند، حتی بسیاری از شیعیان نیز تحت تأثیر آنان قرار گرفتند. شورش کوفه در حقیقت حرکت جمعی و سراسری و خطرناکی بود که به نام دفاع از شرافت عربی به راه انداخته شد و توانست حتی نزدیک ترین یاران مختار را با آن شعار تحت تأثیر قرار دهد، مانند «عبدالرحمن بن سعیدبن قیس» که رئیس قبیله همدان بود و خود و پدرش از شیعیان مخلص امام علی علیه السلام محسوب می گردید(2) و نیز «محمدبن عمیر» که از شیعیان معروف عراق به شمار می رفت و مختار او را حاکم آذربایجان نموده بود(3) تحت تأثیر اشرافیت نژادگرای عرب قرار گرفتند و با قبایل خود با مختار جنگیدند.

قبیله گرایی در سطح پایین به مراتب شدیدتر از نژادگرایی عربی در میان قبایل عرب شدّت داشت تا جایی که آنان تعدی به یک فرد از قبیله را تجاوز و هتک حرمت به تمام قبیله می شمردند، به خصوص این روحیه در میان اشراف که هریک خود را حافظ و مدافع قبیله خود می دانستند شدت بیش تری داشت، تا جایی که اشراف کوفه موقعیت خود را در زدوبندهای اجتماعی و سیاسی به بزرگی، قدرت و نفوذ بیش تر قبیله خود می سنجیدند.

3. در زمانی که مختار به عمر سعد امان داد احتیاج شدید به حمایت

ص:257

سران قبایل و اشراف کوفه داشت و می بایست حمایت آنان را به خود جلب می نمود؛ در غیر این صورت، با توجه به پیشرفت هایی که زبیری ها نموده بودند می کوشیدند تا با جلب توجه اشراف و سران قبایل عراق و مخصوصا کوفه که از موقعیت خاصّی برخوردار بود نهضت مختار را در اول پیروزی آن دچار مشکل و سپس شکست سازند.

علاوه بر آن، حاکمان اموی با توجه به این که اکثر اشراف کوفه و سران قبایل آن به سهم خود با حکومت شام در شهادت مسلم بن عقیل علیه السلام و امام حسین علیه السلام و یاران او همکاری کرده بودند، می کوشیدند تا با ایجاد ترس در دل آنان از مختار و نیز تحریک احساسات قومی در آنان، از همان اول به مقابله با نهضت مختار بپردازند و از طریق خود مردم و سران کوفه بار دیگر تاریخ بی وفایی های مکرر و عهد شکنی های پیاپی آنان را تکرار نمایند.

مختار با توجه به روحیه متزلزل اشراف و سران کوفه و با توجه به این که هم ابن زبیر و هم حکومت شام درصدد کوچک ترین زمینه برای ضربه وارد کردن به نهضت نوپای او بودند، می کوشید تا قبل از همه پایه های قدرت خود را در کوفه مستحکم سازد و زمینه هایی را که احتمال وارد شدن ضربه از آن طریق برایش وجود داشت از میان ببرد تا مبادا قبل از آن که به اهدافش برسد دچار شکست شود.

مختار نمی خواست با ردّ درخواست مکرر و مصرانه اشراف کوفه و از جمله عبداللّه بن جعده که از موقعیت و احترام فراوانی نه تنها نزد مختار که نزد همه مردم عراق و مخصوصا کوفه برخوردار بود، زمینه های نارضایتی را که می توانست در آن زمان وسیله مؤثری برای ضربه پذیری مختار توسط عوامل جنایتکار کربلا و اشراف طرفدار حکام اموی و

ص:258

زبیری ها قرار گیرد، فراهم سازد.

گذشته از آن، با توجه به مسایل فوق و گستردگی عاملان جنایت کربلا در کوفه و با توجه به این که آنان از موقعیت محکم و قوی قومی و قبیله ای برخوردار بودند و با توجه به مراکز قوی و قدرتمندی که می توانست با بسیج و تشکُّل آنان بزرگترین نیرو را از سوی آنان برضد مختار به وجود آورد، مجازات و دست گیری آنان احتیاج به برنامه ریزی دقیق، تبلیغات وسیع و اتخاذ تدابیر جانبی سنجیده شده داشت و هر اقدام عجولانه در مورد آنان احتمال ایجاد پیامدهای خطرناکی را برای مختار و نهضت او به دنبال داشت.

حتی فرار این جانیان از کوفه با توجه به آنچه گفته شد ممکن بود برای مختار مشکل جدّی ایجاد کند. آنان با فرار خود می توانستند با حمایت دشمنان خارجی مختار مرکز قوی ناراضیان را به وجود آورند و با استفاده از موقعیت های قومی و اجتماعی که داشتند مهارناپذیر شوند.

بنابراین امان دادن به عمرسعد درچنان موقعیتی توانست این ذهنیت را برای سایر جنایتکاران کربلا به وجود آورد تا قبل از آن که درصدد فرار، و یافتن حامی خارجی برآیند به فکر یافتن راهی برای گرفتن امان از مختار باشند؛ زیرا وقتی عمر سعد که عامل اصلی جنگ با امام حسین علیه السلام در عراق محسوب می گردید، توانست با استفاده از حمایت اشراف از مختار امان گیرد مسلّما اشخاص پایین تر از او هم می توانند از امان مختار برخوردار شوند.

ص:259

و فرماندهان آنان زنده بودند به همین علت مختار دستور داد تا فهرستی از آنان تهیّه و براساس آن به تعقیب و جستجوی همه آنان پرداخته شود. تا آن زمان هر یک از قاتلین امام حسین علیه السلام و جنایتکاران کربلا دستگیر می شد نامش در دفتر ثبت می گردید، امّا پس از آن که فهرستی از باقی ماندگان آنان تهیّه شد هر یک که دست گیر می شد. و به مجازات می رسید روی اسم شان خط کشیده می شد. وقتی فهرستی از اسامی آنان تهیّه شد در رأس آن ها نام شمربن ذی الجوشن و عمر سعد قرار داشت.(1)

امّا مجازات عمر سعد با توجه به آن امان نامه به زمینه سازی و ایجاد مستمسکی نیاز داشت تا مبادا مختار در نزد سران کوفه و مخصوصا عبداللّه بن جعده متهم به عهدشکنی گردد، و از طرفی مختار مطمئن بود که عمر سعد با توجه به آن امان نامه هرگز فرار نمی کند. به همین علت در انتظار بود تا در فرصت مناسبی به مجازات او اقدام کند. اما واقعه ای او را واداشت تا هرچه سریع تر اقدام به دست گیری و قتل عمر سعد کند. ماجرا از این قرار بود:

خبر رسید که یزیدبن شراحل انصاری به تازگی از حجاز به کوفه بازگشته است، مختار برای این که احوال آن جا را از وی جویا شود او را نزد خود طلبید و پس از احترام و پذیرایی به او گفت:

از مدینه چه خبر داری؟ آیا به زیارت مهدی (محمد حنفیّه) هم رفتی؟

یزید: بلی آقا.

مختار گفت: بگو! او چطور بود و چه فرمود؟

ص:260

یزید بن شراحل اندکی تأمل کرد سپس گفت:

به زیارت محمد حنفیّه رفتم؛ وقتی از اوضاع عراق و کوفه سخن به میان آمد گفتم آقای من وضع کوفه خوب است مختار به خون خواهی اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله قیام کرده و شیعیان...امّا ایشان با شنیدن این سخنانم به جای این که خوشحال شود ناراحت شد، حرفم را برید و فرمود:

مسخره است، مختار از سویی خود را شیعه ما می داند و خون خواه مولایم حسین علیه السلام و شهدای کربلا، امّا از سوی دیگر خبر یافته ام با قاتلین آن حضرت با دوستی و ملایمت برخورد می کند و با آنان هم نشین می شود و به گفت وگو می پردازد.

سخنان این مرد چون پتک بر سر مختار فرود آمد و او را سخت نگران ساخت؛ زیرا از کوفه تا مدینه راه بسیار طولانی بود و او به عللی نتوانسته بود حقیقت امان دادن به عمر سعد را به محمد حنفیّه _ که امام زین العابدین علیه السلام او را نماینده خود در نهضت مختار معرفی کرده بود _ بگوید. شاید گرفتاری زیاد یا نبودن شخص مورد اعتمادی که بتوان راز امان دادن عمر سعد را برای محمد حنفیّه برساند، باعث شده بود که مختار نتواند به موقع آن موضوع را به مدینه گزارش دهد؛ زیرا پس از تسلط بر کوفه گرفتاری هایی که از هر سو بر مختار پیش آمد او را مجبور ساخت تا نزدیک ترین یارانش را به دور خود نگه دارد و در آن موقعیت دشوار هم سپاه اموی برای حمله به عراق آمده بود و هم می دانست که منافقان داخلی در عراق و مخصوصا در کوفه و اشراف و سران کوفه که دست شان به خون شهدای کربلا آلوده بود آرام نمی نشینند، همان طور که آرام ننشستند و مشکلاتی را بر سر راه مختار به وجود آوردند که اگر

ص:261

تیزهوشی و عمل به موقع وی نبود در همان اول کار نهضت او به پایان می رسید.

ولی اکنون که او دماغ اشراف و سران منافق کوفه را به خاک مالیده و شبث بن ربعی آن مار پُر خط و خال و مغز متفکر منافقین در کوفه نیست و گریخته است، بهانه ای نمانده که عمر سعد هم زنده بماند، امّا چطور؟

مختار نمی خواست کوچک ترین بهانه ای به دست اشراف کوفه بدهد تا او را متهم به عهدشکنی کنند، لذا فکری به نظرش رسید، و آن این که چون می دانست که او انسان ترسو و بزدلی است وقتی بشنود که مختار قصد کشتن او را کرده، به خصوص در چنین موقعیتی که عاملین فاجعه کربلا تحت تعقیب قرار گرفته و بسیاری شان اعدام شده اند از ترس امان نامه را با فرار خود نقض می کند، آن گاه هیچ عذری برای کشتن او باقی نمی ماند.

بر پایه همین اندیشه بود که مختار در جلسه ای که محرمانه هم نبود با زیرکی و بدون این که نامی از عمر سعد ببرد گفت: «فردا کسی را به سزای اعمالش می رسانم که پاهای بزرگ، چشمان گود و فرو رفته و ابروان پر پشتی دارد؛ آن چنان که بروی چشمانش ریخته است.»

مختار در حالی که بسیار خوشحال به نظر می رسید به سخنانش ادامه داد: «با کشتن او همه مؤمنان و فرشته های آسمانی را شاد خواهم کرد.»

مختار برای این که قضیّه را جدّی نشان دهد وانمود کرد که نمی خواهد نام آن شخص را بگوید تا مبادا کسی او را مطلع کند و وی بگریزد. امّا با علایمی که او بیان کرد بسیاری فهمیدند که منظور مختار کیست. از جمله هیثم بن اسود نخعی که از دوستان صمیمی و نزدیک

ص:262

عمر سعد بود کاملاً متوجه شد که منظور مختار جز عمر سعد کس دیگری نیست. لذا شب که به خانه آمد به فرزندش عُریان گفت: هرچه زودتر خود را به خانه عمر سعد برسان، پس از ابلاغ سلام از طرف من به او بگو که چاره ای بیندیش و به فکر نجات جان خود باش که مختار قصد کشتنت را نموده است.

عُریان با شتاب، از تاریکی شب استفاده کرد و مخفیانه خود را به خانه عمر سعد رساند و او را به گوشه ای برد و پیام پدر را برایش باز گفت.

عمر سعد که از این خبر شوکه شده و از ترس دست و پای خود را گُم کرده بود، با تعجب و اضطراب گفت: عریان، خدا پدرت را بیامرزد، در حقم رسم برادری را به جای آورد که مرا به موقع در جریان امر قرار داد. امّا چگونه؟ مختار به امن امان نامه داده و... من که عملی بر ضد او انجام نداده ام و مرتکب کار خلافی هم نشده ام؟!

ولی این خبر اثر خود را به جای گذاشت و خواب و آرامش را از عمر سعد ربود: چه کند؟ چگونه بگریزد؟ اگر فرار نکند چه خواهد شد؟(1)

ص:263

دینار را برای خرجی راه با خود بگیر. سراسیمگی بیش از حدّ و عجله عمر سعد برای خروج از شهر باعث شد که مالک زمینه مناسبی نیابد تا علت خروجش را از شهر بپرسد، امّا وقتی عمر سعد کوچه های تاریک شهر را پشت سر نهاد و خود را به خارج شهر رساند، نفس راحتی کشید و پس از اندکی توقف، گفت:

مالک، می دانی چرا از کوفه می روم؟

مالک پاسخ داد: نمی دانم.

عمر سعد گفت: ترس از مختار.

مالک که تازه متوجه قضایا شده بود گفت: ترس از مختار؟! مگر ممکن است که او بتواند تو را بکشد؟ تو شخص کوچکی نیستی. همه به تو احترام می گذارند و تو را عزیز می دارند. مختار با آن امان نامه ای که داده چگونه جرأت خواهد کرد تا تو را بکشد.

مالک می کوشید تا عمر سعد را قانع سازد که ترس او بی مورد است و نباید با فرار خود باعث ویرانی خانه و به اسارت در آمدن زن و بچه اش شود. سخنان مالک باعث شد تا عمر سعد به خانه اش باز گردد.

در بحارالانوار بازگشت عمر سعد به گونه ای دیگر نقل شده است: عمر سعد تا پاسی از شب مردد بود و خواب بر چشمانش نمی آمد تا سرانجام تصمیم گرفت از تاریکی شب استفاده کند و با شتر از شهر خارج شود. وقتی از شهر بیرون رفت نفس راحتی کشید و خیالش آرام شد، لذا در داخل کجاوه بر اثر خستگی و بی خوابی به خواب رفت، و شتر هم که مهار خود را رها شده دید راه کج نمود و مسیر خانه را که برایش آشنا بود در پیش گرفت و پس از عبور از کوچه های شهر مستقیما

ص:264

او را به خانه اش به زمین گذاشت.(1)

اما طبری و ابن اثیر می نویسند وقتی غلام عمر سعد پی به نیت وی برد و دانست که او قصد دارد بگریزد، به او گفت: مبادا فرار کنی؛ زیرا با این کار هم عهدت را شکسته ای و هم بهانه به دست مختار می دهی، لذا او از تصمیمش منصرف شد و به خانه اش بازگشت.(2)

امّا عمر سعد با بیرون رفتن از شهر امان نامه را عملاً نقض کرده بود، مختار که ماجرای بیرون رفتن او را از شهر شنید بسیار خوشحال شد و گفت: «خوب شد او خود به نقض امان نامه پرداخت.»

مختار سپس پسر عمر سعد، حفص، را در حضور خود خواست و از او پرسید که: پدرش کجاست؟

حفص گفت: در خانه است امّا با شنیدن شایعاتی نگران است که شما امان نامه را محترم می دارید یا خیر؟

مختار خطاب به او گفت: «تو همین جا می مانی تا معلوم شود که قضیّه از چه قرار است.»

ص:265

بانگ زد: عمر سعد، امیر تو را خواسته تا به نزدش بروی، زود باش!

ترس از ابوعمره لرزه بر اندام عمر افکنده بود، امّا در ذهنش قصد داشت تا به آسانی تسلیم او نشود؛ زیرا می دانست در هر صورت کشته خواهد شد، لذا صدا نمود تا جُبّه اش را بیاورند امّا ابوعمره امانش نداد و چون شاهین مرگ بر سرش فرود آمد و با ضربتی نقش زمینش ساخت و با ضربه دیگر کارش را یکسره نمود و سپس سرش را از تن جدا ساخت و آن را در دامن قبای خود نهاد و به نزد مختار آورد.(1)

مختار منتظر آوردن عمر سعد بود که ناگاه ابوعمره در حالی که دامن قبایش را پیچیده و چیزی در آن نهاده بود با یاران خود وارد شد و سلام کرد، مختار تا چشمش به ابوعمره افتاد گفت: چه شد ابوعمره، عمر سعد را آوردی؟

ابوعمره بدون این که چیزی بگوید، جلو آمد و دامن قبای خود را گشود و سر عمر سعد را در مقابل مختار بر زمین گذاشت.

سکوت سنگینی بر مجلس که بسیاری از یاران مختار حاضر بودند حکم فرما شد. همه بر سر بریده خیره شده بودند و مختار نیز چشم از آن بر نمی کند و خوشحال بود که توانسته فرمانده کل نیروهای یزید در کربلا را به مجازات برساند. کسی که فاجعه خونین عاشورا و تمام جنایات وحشتناک کربلا، به وسیله او صورت گرفت. او بزرگترین ستم را بر خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله روا داشته بود و با بی رحمی تمام، فجیع ترین ظلمی را که هرگز تاریخ به خود ندیده بود نسبت به خاندان شهدای کربلا روا داشت. تازیانه های شمر و ضربات کعب، نیزه سنان که بر پهلوها و شانه های زینب علیهاالسلام و کودکان در حالی که بر جنازه های بی

ص:266

پدر، برادر، عمو و... چسبیده و نوحه سرایی می کردند دل سنگ را می شکافت اما قلب سیاه عمر سعد را لحظه ای متأثر نساخت.

چه دردناک بود زمانی که درد جان سوز کشتار فجیع و بی رحمانه از یک سو و شدّت تشنگی از سوی دیگر چون آتشی بر جان همه شرر افکنده بود، آن چنان که گرمای نفس سوز و آه شرر بار کودکان عرش خدا را هم به آتش کشید و دنیا را به سر آل علی علیه السلام سیاه و تیره نموده بود. به دستور عمر سعد خیمه ها نیز به خاکستر تبدیل شد و شراره های بی رحم آن، آتش دیگری بر جان آن دردمندان مصیبت زده افکند، آن چنان که بر ماتم و شیون غریبانه آل محمد صلی الله علیه و آله در آن شام سیاه همه ملائک اشک خون ریختند، اشک خون.

... و مختار که عاشق راه حسین علیه السلام بود و دست پرورده آقایش علی علیه السلام ، از ماتم آن مصیبت فراموش نشدنی که بر آل علی علیه السلام وارد شده بود و پس از فاجعه بزرگی که دنیا را به تأثر و تألم واداشت، آسایش و آرامش را بر خود حرام نموده بود و با دل مملو از حزن و ماتم اما اراده قوی و عزم آهنین عهد بست تا قصاص خون حسین علیه السلام را نگیرد از پای ننشیند.

اینک سر یکی از عاملان فاجعه کربلا، فرمانده بزرگ سپاه جنایت کار شام و کوفه در پیش روی مختار ذلیلانه افتاده و او خدای خود را سپاس می گوید که نخستین گام را برای رضای مؤمنین و خشنودی آل علی علیه السلام و فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله به پیش نهاده است. او آرزو داشت تا گام دوم را که مجازات عبیداللّه بن زیاد است و سپس آخرین گام نابودی امویان و همه ستمگران و دشمنان اصلی آل رسول صلی الله علیه و آله را نیز بردارد.

مختار که بر چهره حفص نگاه کرد او را متأثر و منقلب دید،

ص:267

آن چنان که از شدّت ناراحتی به خود می پیچید و رخسارش دگرگون شده بود. به او گفت:

حفص، آیا صاحب این سر را می شناسی؟

حفص در حالی که حیرت و وحشت بر تمام وجودش چنگ انداخته بود گفت: آری می شناسم، سر پدرم است. «انا لِلّه و انا الیه راجعون.»

در حالی که آتش خشم از سراپایش شعله می کشید با بغض گفت: امیر، زندگی پس از پدرم بر من حرام است و...

مختار در میان سخنانش پرید و گفت: راستی گفتی، تو هم بعد از او زنده نمی مانی. سپس فریاد زد:

آی جلاّد.

جلاّد: دستور فرما امیر!

مختار: حفص دوست دارد به پدرش ملحق شود.

جلاّد: اطاعت قربان.

آن وقت سر حفص را از بدنش جدا کرد و در کنار سر پدرش گذاشت.

مختار در حالی که با دست به سرها اشاره می کرد گفت: این (سر پدر) به جای حسین علیه السلام و آن هم (سر پسر) به جای علی اکبر علیه السلام فرزند حسین علیه السلام . نه، این ها هرگز مساوی نیستند به خدا سوگند اگر سه چهارم قریش را بکشم نمی تواند یک انگشت کوچک امام حسین علیه السلام را جبران کند. سوگند به پروردگارم که هفتاد هزار نفر را به تلافی خون مولایم حسین علیه السلام خواهم کشت؛ آن چنان که خداوند انتقام یحیی

ص:268

بن زکریا را گرفت.(1)

ص:269

شما سپرده می شود به محمد حنفیّه برسانید.

دو مأمور مختار بدون این که کسی متوجه شود نامه، سرها و هدایای مالی مختار برای بنی هاشم را برگرفتند و با شتاب به سوی مدینه حرکت کردند.

وقتی آن دو بر محمد حنفیّه وارد شدند جمعی از شیعیان نیز در نزد وی حضور داشتند. آنان سر بریده عمر سعد و پسرش را در مقابل محمد حنفیّه نهادند. همین که چشم او به آن دو سر افتاد پس از به جا آوردن سجده خدا را شکر نمود و سپس هر دو دست را به سوی آسمان گرفت و عرض کرد:

خدایا، این روز را برای مختار به فراموشی نسپار، و از سوی خاندان پیامبر خود برای او پاداش نیک عنایت فرما. به خدا سوگند بعد از این دیگر جایی برای سرزنش نمودن مختار نیست.(1)

مختار به پاداش دست گیری و کشتن عمر سعد زرهی را که متعلق به امام حسین علیه السلام بود و عمر سعد در کربلا آن را غارت نموده بود به «ابوعمره» بخشید تا از آن به عنوان یادگار با ارزش سرور شهیدان حسین بن علی علیه السلام محافظت کند.(2)

ص:270

جنایتی که کردی چه فکر می کنی و چرا در کربلا دست به قتل عام خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله زدی؟» در جواب می گوید: «تقدیر خدا بود.» و وقتی مختار از او پرسید: آیا تقدیر خدا بود که آن ها را از یک جرعه آب هم محروم کنی؟» باز همان جواب را داد.

مختار با تمسخر از او پرسید: چرا حاکم ری نشدی!

عمر سعد: یزید خدمات ما را نادیده گرفت.

مختار: خدمات یا جنایات؟!

مختار: چرا عبیداللّه برایت کاری نکرد؟

عمر سعد: او نتوانست کاری کند.

مختار: در برابر قتل حسین علیه السلام چه پاداشی به تو رسید؟

عمر سعد: هیچ، گفتم تقدیر خدا این طور رقم خورده بود.

مختار در حالی که خشمگین شده بود گفت: عمر، پس آماده آخرین تقدیرخدا باش.

مختار، شمشیر سعد وقاص، پدر عمر، را که در مجلس حضور داشت گرفت و به ابوعمره گفت: با این شمشیر گردن عمر را بزن!

عمر سعد تا این لحظه می پنداشت مختار او را نمی کشد و با امانی که داده ممکن است باز تعهدی از او بگیرد و رهایش سازد، امّا وقتی دستور مختار به گوشش رسید، مانند بید به لرزه و زاری افتاد و گفت: امیر، رحم کن... امّا هنوز حرفش تمام نشده بود که ابوعمره با ضربتی سر از بدن او جدا ساخت.(1)

ص:271

گفتیم پس از آن که مختار شورش کوفه را سرکوب کرد دستور داد که همه راه های خروجی کوفه زیر نظر گرفته شود تا مبادا جانیان کربلا بگریزند؛ زیرا آنان یقین داشتند مختار هرگز از آن ها نمی گذرد و تا وقتی زنده اند نمی گذارد آب خوش از گلوی شان پایین برود، از این رو درصدد برآمدند تا با بیرون رفتن از کوفه در کنار دشمنان خارجی مختار که در کمین ضربه زدن او نشسته بودند مرکزی تشکیل دهد برای جلب و جذب سایر اشراف متعصب و نژادگرا و نیروهایی که در جنگ با امام حسین علیه السلام شرکت نموده بودند و شمارشان هم کم نبودند؛ امّا با همه تلاش های مأموران راه ها، شماری از سران شورش کوفه که در قتل امام حسین علیه السلام نیز دست داشتند موفق به فرار شدند. «شبث بن ربعی»، «محمدبن اشعث»، «سنان بن انس»، «عمروبن حجّاج»، «حمیدبن مسلم» و «شمربن ذی الجوشن» با پانزده نفر(1) از یاران خود بود.

مختار وقتی از فرار شمر آگاه شد، غلام خود عبداللّه بن اسود را که به او «زربی» یا «رزین» نیز می گفتند و ایرانی الاصل و از شیعیان بود مأمور ساخت تا با ده نفر از مردان جنگی به تعقیب و دست گیری او بپردازند.(2)

زربی با گروهی از چابک سواران به دنبال شمر به راه افتادند، و از آن جایی که اسبان شمر و همراهان او ضعیف و خسته بودند زربی توانست به آنان نزدیک شود.

شمر وقتی دید که نزدیک است آنان او را دست گیر کنند به همراهان خود گفت: از هم جدا و هریک به سویی پراکنده شوید.

شمر با این ترفند توانست نیروهای زربی را متفرق سازد. زربی که

ص:272

متوجه شمر بود به تنهایی به تعقیب او پرداخت. وقتی شمر به قدر کافی زربی را از یارانش دور ساخت، با او در آویخت و ضربه ای محکم بر پشتش وارد ساخت که بر اثر آن به شهادت رسید و شمر دوباره پا به فرار نهاد.

یاران زربی پس از شهادت فرماندهشان دست از تعقیب شمر کشیدند و به سوی کوفه بازگشتند.

وقتی مختار ماجرای شهادت زربی را شنید بسیار متأثر شد و گفت:

اگر زربی از من مشورت می خواست به او می گفتم که به تنهایی دنبال «ابو السابغه» نرود.

شمر پس از آن که از آن مهلکه جان سالم بدر برد در نزدیک دهکده دور افتاده ای به نام «کلتانیّه» نزدیک بصره(1) رسید و پس از بررسی منطقه، کنار رودخانه در نزدیکی تپه ای ایستاد و به یارانش دستور داد که در آن جا پیاده شوند.

شمر تصمیم گرفت که چند روز همان جا بماند تا پس از بررسی اوضاع و راه ها، به سوی بصره حرکت کند؛ زیرا می دانست مأموران مختار با تمام دقت راه هایی را که به بصره منتهی می شد زیر نظر دارند.

کلتانیّه روستایی کوچک بود و شمر و همراهان او فاصله زیادی با آن نداشت. شب که فرا رسید صدایی جز شر شر رودخانه و بچه ملخ ها که گاه گاهی با آواز جیرجیرک ها و قورباغه ها درمی آمیخت چیز دیگری به گوش نمی رسید. همه در اطراف شمر گرد آمدند و نسبت به موقعیت شان اظهار نگرانی کردند، امّا وی برخلاف آنان احساس راحتی و امنیت

ص:273

می کرد و پس از رهایی از درگیری پیشین می پنداشت شانس به او روی آورده و دیگر مشکلی پیش نخواهد آمد، امّا همراهان او احساس خوبی نداشتند به خصوص مسلم بن عبداللّه . لذا رو به شمر کرد و گفت: ما می ترسیم، به نظر ما این جا جای امنی نیست، بهتر بود در این جا توقف نمی کردیم. شمر با تمسخر جواب داد: گمان می کنید که سایه آن دروغ گو همه جا گسترده است حتی این جا؟! شما ترسیده اید، بهتر است بدانید که من به هیچ روی نمی ترسم و مصمم هستم تا اوضاع روشن نشده حدّاقل سه روز این جا بمانیم.(1)

سپس در حالی که خود را بسیار با جرأت نشان می داد با ناراحتی افزود: ترسوهای بزدل، خدا دل های تان را از ترس آکنده سازد!

فردای آن روز شمر در حالی که دهکده را بررسی می کرد فکری به نظرش رسید، با خود گفت: باید همین کار را بکنم، آری چاره ای جز آن نیست. نقشه شمر آن بود تا با گروگان گرفتن دهکده فردی از آن اهالی را مأمور سازد تا نامه ای که در آن وضعیت و موقعیت خود را می نویسد به مصعب بن زبیر برساند و از او برای رسیدن به بصره کمک بخواهد. شمر می پنداشت هر فردی از اهالی به خاطر خانواده خود این کار را انجام می دهد؛ لذا یکی از دهقانان آن روستا را به نزد خود خواند و از او خواست تا به بصره برود و نامه را به مصعب بن زبیر برساند، امّا آن پیرمرد نپذیرفت و از شمر خواست تا او را معذور دارد و گفت: وقت کار و کشاورزی است، من نمی توانم زمین هایم را رها سازم و به بصره بروم، امّا شمر او را تهدید کرد که اگر نامه را برساند و برگردد او و

ص:274

خانواده اش در امان است وگرنه از دست آنان هیچ یک از اهالی جان سالم بدر نمی برند. شمر برای ایجاد ترس بیش تر او را زیر ضربات مشت و لگد گرفت.

دهقان بیچاره از ترس جانش مأموریت را پذیرفت و پس از گرفتن توشه راه، حرکت کرد. ابوعمره نیز مدتی بود برای کنترل راه ها و تعقیب فراریان از کوفه بیرون آمده و افراد خود را در نقاط مختلف آن مناطق پراکنده ساخته بود تا به طور ناشناخته در جستجو و کسب اطلاعات راجع به فراریان باشند و خود ابوعمره در محلی از همان روستا پاسگاهی برای کنترل راه کوفه و بصره تشکیل داده بود.

مرد روستایی در سه فرسخی کلتانیّه با مردی از روستای خود برخورد و همه ماجرا را تعریف کرد. یکی از افراد ابوعمره به نام عبدالرحمان بن عبید که متوجه سخنان آن دو شد، با زرنگی طی تحقیقی نشانی دقیق و محل استقرار شمر را از آن روستایی گرفت و فورا موضوع را را به ابوعمره گزارش نمود و بدون معطلی با افراد خود به سوی محل استقرار شمر حرکت کرد.

اوایل شب، شمر و همراهان او در خیمه های خود خوابیده بودند که ابوعمره و افراد وی خود را در بالای تپه مشرف بر جایگاه شمر و همراهانشان رساندند. آنان از صدای پای اسب ها از خواب بیدار شدند، اما هنوز سر از بستر برنداشته بودند که ابوعمره با سربازان خود چون عقاب تیز پر در حالی که «اللّه اکبر» می گفتند بر سر آنان فرود آمدند، به طوری که حتی فرصت سوار شدن بر اسب را نیافتند و با لباس های خواب خود وحشت زده می گریختند شمر که هرگز گمان نمی کرد ابوعمره تا آن جا او را دنبال کند، از ترس دست و پای خود را گم کرده

ص:275

بود و با لنگ نازکی که خوابیده بود و سفید پیسی بدنش از دو پهلوی کناره آن دیده می شد وحشت زده با نیزه ای که در دست داشت به سربازان ابوعمره حمله ور شد، امّا به زودی نیزه را انداخت و با سرعت از داخل خیمه شمشیری برداشت و جلو در خیمه اش و شروع به رجز خوانی نمود:

شمر دلاور را از خواب بیدار کردید، در حالی که اخم کرده و از ترس او پشت دشمن می لرزد. هرگز او از دشمن روی نگردانیده و مدام مرد نبرد بوده است.

با وجود رجزخوانی اش، او کوچک تر از آن بود که بتواند خود را از چنگ ابوعمره نجات دهد و در برابر شمشیر او به مقاومت بپردازد. سر شمر و چند تن از یاران او توسط «ابوعمره» از تن جدا و نزد مختار در کوفه آورده شد. وی وقتی سر شمر و یاران او را دید به شکرانه کشته شدن آن ها به دست ابوعمره، سجده شکر به جای آورد و خدا را سپاس گفت که یکی از جنایتکارترین و سیاه دل ترین جنایتکاران کربلا را به سزای اعمال زشتش رسانیده است؛ کسی که سر امام حسین علیه السلام را از تن جدا ساخته و قلب فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت آل علی علیه السلام را بارها و بارها خون نموده بود.

مختار دستور داد تا سر شمر و یارانش را در برابر مسجد جامع نصب کنند. وقتی سر شمر در آن جا نصب شد مردم و بچه های کوچه و بازار به سنگ سار کردن و انداختن نجاست به سوی آن پرداختند.(1)

درباره نحوه دست گیری و کشته شدن شمر روایت های دیگر نیز

ص:276

وجود دارد. بعضی از مورخین نوشته اند که وقتی ابوعمره با گروهی او را تعقیب می نمود، با او درگیر شدند و در برخوردی شمر زخمی شد و به اسارت درآمد. ابوعمره دستور داد تا دست و پای او را محکم ببندند، سپس او را بر شتر برهنه ای سوار کردند و به کوفه آوردند.

وقتی به نزدیک شهر کوفه رسیدند او را از شتر پیاده نمودند؛ در حالی که دستانش بسته بود طنابی به گردن او بستند و او را با وضع بسیار بد و ذلیلانه به سوی دارالاماره کشیدند. وقتی خبر دستگیری شمر در شهر پیچید، مردم گروه گروه به تماشای او آمدند به طوری که پس از مدتی راه ها بسته شد. مردم که با دیدن شمر خشم شان برافروخته شده بود با پرتاب سنگ نفرت خود را از او ابراز می داشتند. تا رسیدن به دارالاماره مردم آن قدر به شمر سنگ زدند که تمام بدن او زخمی شد.

وقتی شمر را پیش مختار آوردند، مختار گفت:

ای شمر، یادت هست که در کربلا چگونه نعره می کشیدی و جولان می دادی؟ حال فهمیدی که خداوند انتقام مظلوم را از ظالم می گیرد و فرار از عدالت خداوند ممکن نیست؟

شمر که از وحشت و ترس به خود می لرزید و گلویش خشکیده بود چیزی نگفت و سر به زیر افکند.

مختار گفت: تو باید به سزای اعمال وحشیانه خود برسی.

مرد بصری که از یاران مختار بود گفت: امیر او را به من واگذار!

وقتی مختار شمر را به او واگذاشت تا هر طور که خواست او را به جزای اعمالش برساند، آن مرد بصری دست شمر را گرفت و با چنان شدّتی او را به سوی خود کشاند که نقش بر زمین شد و سپس با زانوی راست خود با تمام قدرت بر سینه و بازوانش فشار آورد که صدای

ص:277

شکستن استخوان هایش به گوش رسید و به دنبال آن، صدای ناله شمر به طور وحشتناکی بلند شد و در همه جا پیچید، امّا هیچ کسی به او رحم نکرد.

پس از آن، مرد بصری با خنجری که لبه های آن را به سنگ ساییده و مانند ارّه شده بود از پشت سر به گردن شمر می کشید و در حالی که فریادها و ناله های او بلند بود به همان ترتیب نیمی از گردن او بریده شد، سپس مرد بصری با خونسردی سر او را به عقب فشار داد و با همان خنجر شروع به بریدن سر او از زیر گلو نمود تا این که سر از تنش جدا شد.

در بحارالانوار نیز آمده که شمر در درگیری با مأموران مختار زخمی شد و سپس به اسارت درآمد. وقتی او را نزد مختار آوردند وی دستور داد سر از تن او جدا سازند و جسد او را در دیگ روغن بجوشانند و یکی از اطرافیان مختار با لگد به سر و روی او می کوبید.(1)

ص:278

نظر گرفتن او بپردازند.

پس از مدتی نیروهای اطلاعاتی مختار گزارش دادند که سنان از بصره بیرون رفته و به قادسیه آمده است. مختار بی درنگ به گروهی از مأموران خود دستور داد که او را دست گیر کنند و به کوفه بیاورند.

مأموران مختار در منطقه ای بین عذیب و قادسیّه او را دست گیر نمودند، سپس دست و پای او را بستند و با همین حالت نزد مختار آوردند.

مختار دستور داد تا دست ها و پاهای او را قطع کنند؛ سپس در حالی که هنوز زنده بود و ناله می کرد او را در میان دیگ بزرگی انداختند که روغن زیتون در آن می جوشید.(1)

ص:279

قرار داد و گلوی نازکش را از گوش تا گوش درید. آن لحظه بر امام حسین علیه السلام بسیار سخت گذشت. وقتی فرزند شیرخوارش همانند مرغ پر و بال شکسته روی دستانش جان می سپرد شروع به گریستن نمود و سر به آسمان بلند کرد و به خدای خویش از آن جماعت وحشی و دور از عاطفه شکایت نمود.(1)

یافتن محل اختفای حرمله به حدّی مختار را به شوق آورده بود که نتوانست صبر کند تا او را به نزدش بیاورند، لذا صبح زود خود نیز به دنبال مأموران دستگیری حرمله به راه افتاد، هنوز مقداری زیادی از خانه خود دور نشده بود که چشمش به منهال بن عمرو کوفی افتاد که از شیعیان و دوستان اهل بیت علیهم السلام بود و به او گفت:

منهال، کجایی؟ چه شده که تا حال به دیدار ما نیامده ای، و برای تبریک گفتن این پیروزی سری به ما نزده ای؟ چرا در هنگام قیام ما به کمک ما نیامدی؟

مختار مدّت ها از او بی خبر بود. شاید گرفتاری و مشکلات پیش از حدّی که مختار پس از پیروزی با آن مواجه شد باعث شده بود که او منهال را از یاد ببرد و سراغی از او نگیرد. به هر صورت منهال در ماجرای قیام مختار به زیارت مکه رفته بود؛ وقتی به کوفه بازگشت که مختار پیروز شده و مشغول قلع و قمع قاتلان امام حسین علیه السلام بود.

منهال صبح زود، قبل از آن که کسی به دیدارش بیاید از خانه بیرون رفت تا به دیدار مختار رود که اتفاقا به او در بیرون از خانه اش در حالی که به سوی محل اختفای حرمله می رفت برخورد.

ص:280

منهال در جواب مختار گفت:

امیر، من به تازگی از سفر حج بازگشته ام، امّا حال در خدمت تواَم.

مختار پس از مصافحه و احوال پرسی موضوع بیرون آمدنش را به منهال گفت و هر دو به سوی مخفی گاه حرمله به راه افتادند.

مختار در محله کناسه ایستاد و بی صبرانه چشم به آن قسمت دوخت که پناه گاه حرمله قرار داشت. پس از مدّت کمی تنی چند از مأموران در حالی که با خوشحالی به سوی مختار می دویدند فریاد زدند:

امیر، مژده! حرمله دستگیر شد.

برق شادی در چهره مختار نمایان شد. پس از چند لحظه، حرمله کشان کشان از خانه اش بیرون آورده شد. از سر و وضعش پیدا بود که وحشت از مرگ و ترس از انتقام به کلّی هوش و هواس او را از بین برده است. وقتی او را نزد مختار آوردند پاهایش به شدّت سُست شده و کابوس مرگ رعشه بر اندامش افکنده بود. مختار نگاه تند و تنفرآمیزی به حرمله کرد و گفت: «خدا را سپاس گزارم که به چنگم افتادی.»

سپس فریاد کشید: آهای «سلاّخ،»

سلاّخ که در کناری ایستاده بود گفت: «بفرما آقا»!

مختار گفت: «زود دستان او را قطع کن.»

سلاخ با مهارت خاصی که در قلع و قمع حیوانات داشت در یک چشم بهم زدن دو دست او را از تنش جدا نمود.

باز فریاد مختار بلند شد: «دو پایش را نیز ببر.»

وقتی «سلاّخ» دو پای حرمله را قطع کرد او در میان خون خود غوطه می خورد و ناله می کرد. هنوز مختار کارش با او تمام نشده بود لذا باز با صدای بلند فریاد زد: «آتش، آتش. زود باشید او را در میان آتش

ص:281

بسوزانید».

ص:282

زغال سیاه شده بود.

هیچ روزی مختار آن قدر سر حال و خوشحال به نظر نمی رسید. وی پس از مجازات حرمله سوار بر اسبش شد و با منهال در حالی که مشغول سخن گفتن درباره امام و وضعیت حجاز بود دوباره به سوی قصر بازگشت. وقتی آن دو به محله ای رسیدند که خانه منهال در آن جا قرار داشت، منهال گفت:

ای امیر، چه می شود که بر من منّت نهی و با تشریف فرمایی در منزل ما سر فرازم نمایی تا هم لحظاتی رفع خستگی کنی و هم لب تر کنی و چیزی میل فرمایی.

مختار گفت: منهال، تو خود دعای امام سجاد علیه السلام را برایم نقل کردی، و دیدی که خداوند دعای آن حضرت را به دست من اجابت نمود، آن گاه مرا به خوردن غذا دعوت می کنی؟! نه، امروز باید روزه شکر بگیرم؛ زیرا خداوند توفیق بزرگی امروز نصیبم ساخته است. حرمله کسی بود که سر بریده امام حسین علیه السلام را حمل می کرد.(1)

ص:283

نیرو کرد، جزء فرماندهان عمر سعد گردید و با پانصد نفر مسلح مسئولیت بستن آب به روی امام حسین علیه السلام و یارانش را به عهده گرفت. او در روز عاشورا لشکر کوفه را برای جنگ تحریک می نمود. در جنگ ابن مطیع با مختار او جزء نزدیکان ابن مطیع بود و در بسیج نیرو برضد مختار بسیار کوشید و تا آخر با مختار جنگید، و در شورش کوفه هم نقش فعال داشت.

عمرو بن حجاج با توجه به کارنامه سیاهش مطمئن بود که اگر دست گیر شود مختار از او نمی گذرد؛ به همین علت در همان روز اول شکست اشراف شورشگر کوفه، از شهر گریخت و هیچ کس پس از آن او را ندید و از وی اطلاعی هم به دست نیامد. امّا طبق نقل ابن اثیر مأموران مختار که در حال گشت زنی و تعقیب فراریان بودند، جسد نیمه جان او را در بیابان اطراف کوفه که از شدّت تشنگی از حال رفته بود یافتند، وقتی مأموران او را دست گیر نموده بودند(1) لبانش از گرما و خشکی ترکیده و سر وصورتش از تابش سوزان آفتاب صحرا سوخته و زبان در کامش از شدت تشنگی خشکیده بود. او وقتی با شمشیر آخته مأموران مواجه شد، گویا با نگاه های ملتمسانه اش جرعه آبی طلبید؛ امّا او در کربلا آب را به روی فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله بسته بود و بر ناله های جانسوز طفلان بی گناه و معصوم حسین علیه السلام بی شرمانه می خندید و هنگامی که به جای آب، گلوی خشکیده علی اصغر علیه السلام را با خونش تر نموده بود او بر مظلومیت و تنهایی پدرش وقیحانه پای می کوبید و... و اینک خود او که در کربلا فرمانروای فرات بود باید با لبان تشنه مکافات جنایت خود را بنگرد، و سر از تنش جدا شود.

ص:284

براساس نقل علامه مجلسی مجموع کسانی که به دست مختار به کیفر رسیدند به هیجده هزار نفر می رسیدند، اما صاحب روضة الصفا شمار آنان را (البته غیر از کسانی که در صحنه جنگ کشته شدند) چهل و هشت هزار و پانصد و شصت نفر ذکر می کند که همه آنان پس از دست گیری به دست نیروهای مختار به جرم شرکت در فاجعه کربلا و به شهادت رساندن مسلم بن عقیل به کیفر رسیدند.(1)

ص:285

ص:286

مردان دلاور عراق به حساب می آمدند. آنان عبارت بودند از «عبداللّه بن حیّه اسدی»، «قیس بن طهفه نهدی»، «حبیب بن منقذ ثوری همدانی» و «اسودبن جراد کندی».(1)

ص:287

پول پرست است، با پول و مال او را به خود دل گرم کن. از آن جایی که او انسان خودخواهی است با او گرم بگیر، ان شاءاللّه خطری پیش نخواهد آمد، امّا مواظبش باش و همیشه حرکات او را زیر نظر داشته باش. من او را با تو فرستادم؛ چون ترسم از آن بود که اگر او را برگردانم در کوفه مشکل ایجاد کند و... .(1)

مختار قبل از خداحافظی با نیروهای اعزامی، آنان را به پیروزی نوید داد و روحیه شان را تقویت نمود(2) و سپس در حالی که با سپاه خداحافظی می کرد سر به آسمان بلند و در حق شان دعا کرد:

پروردگارا، سپاه ما را پیروز و کافران و متمردان را نابود فرما و ستمگرانِ قدرت طلب را ذلیل نما و در آتش جهنم بسوزان، تا نام و نشانی از آنان باقی نماند و عذاب سهمگین خود را بر آنان نازل فرما.(3)

سپس ابراهیم را در آغوش گرفت و به او گفت:

ابراهیم، حال که عازم نبرد در راه خدا هستی، تو را به سه چیز توصیه می کنم که هرگز آن ها را به فراموشی نگیری: اول، در هر حال _ چه پنهان و چه آشکارا _ از خدا بترس و او را از یاد مبر. دوم، هرگز در کارهایت شتاب نکن. سوم، هیچ گاه به دشمنان مهلت نده و هر گاه با آنان روبه رو شدی چون صاعقه بر سرشان فرود آی. اگر شب به آنان رسیدی و توان یکسره کردن کارشان را داشتی آن را به صبح نینداز و اگر روز به آنان برخوردی در انتظار شب نمان، تا حکم خدا را بر آنان جاری سازی.(4)

ص:288

آن گاه نگاهی که حاکی از رضایت به عزم و توان مندی ابراهیم بود و گویای از امید به پیروزی او به چهره اش انداخت و شانه های ستبرش را با دست تکان داد و گفت:

آنچه را گفتم شنیدی؟

ابراهیم گفت: آری.

برای بار آخر ابراهیم را در آغوش کشید و گفت: خدا به همراهت.(1)

ص:289

خود راه بصره را در پیش گرفتند، امّا قبل از رسیدن به بصره به چند روستا حمله و اموال و دارای های شان را غارت کردند و منصوبین حکومتی مختار در آن مناطق را کشتند و سپس به سایر فراریان و منافقینی پیوستند که در بصره گریخته بودند و در پناه و حمایت مصعب بن زبیر قرار داشتند.

هنگامی که مختار از جریان تمرّد عبیداللّه بن حرّ و شرارت پیشگی او باخبر شد به «عبداللّه بن کامل» دستور داد تا همه اموال او مصادره؛ و خانه اش خراب و زن بچه اش به اسارت گرفته شود.(1)

عبیداللّه بن حرّ با سپاه عظیم و مجهز شام که مورخان شمار آنان را تا هشتاد و سه هزار(2) و کربوتلی به ده برابر نیروهای مختار(3) ذکر کرده اند موصل را به تصرف خود درآورده بود و قصد داشت تا به پیشروی خود در عراق از آن جا ادامه دهد. به همین علت نیروهای ابراهیم با سرعت تمام به سوی موصل به پیش می رفتند تا قبل از آن که شامی ها به پیشروی بپردازند کار آنان را در موصل تمام کنند و در هر منطقه ای که می رسیدند وقتی ساکنان آن مناطق اطلاع می یافتند که آنان سپاه مختارند و برای خون خواهی امام حسین علیه السلام به جنگ سپاه شام و عبیداللّه بن زیاد عازم اند، به گرمی از آن ها استقبال می نمودند و با فریاد و گریه بر مظلومیت سیدالشهداء با آن سپاه هم دردی و هم نوایی می نمودند و برای تقویت سپاه ابراهیم هدایای خود را تقدیم ابراهیم می کردند، مخصوصا مردم تکریت علاوه بر استقبال شایان از سپاهیان ابراهیم مقدار قابل

ص:290

ملاحظه ای به آنان کمک کردند.

ص:291

یاران ابن زیاد به حساب می آمد.(1) میان قبیله قیس و قبیله کلبی رقابت سختی وجود داشت. عبدالملک بن مروان حاکم اموی با توجه به این رقابت کلبی ها را به خود نزدیک ساخت و آنان را نزد خود گرامی داشت؛ امّا قبیله قیس را از خود دور ساخت.(2) این مسأله باعث شد تا قبیله قیس کینه آل مروان را به دل بگیرند و درصدد انتقام جویی از آنان برآیند.

شب هنگام وقتی بزرگان قبیله قیس دور هم جمع شده بودند، فرات، یکی از بزرگان قبیله قیس، رو به عمیر کرد و گفت:

عمیر، تو از رفتار حکومت آل مروان با قبیله قیس آگاهی و از سوء نیّت آنان نسبت به ما خبر داری. پس اگر عبدالملک در این جنگ پیروز شود قبیله قیس گرفتار ذلت می شود.

آنان پس از مذاکره و بحث به این نتیجه رسیدند تا با ابراهیم ارتباط برقرار و وضع او را بررسی نمایند؛ از این رو کسی را پنهانی به نزد ابراهیم فرستادند. او پیغام عمیر رئیس قبیله قیس را که با هزار نفر از قبیله خود در سپاه عبیداللّه حضور داشت به طور محرمانه به ابراهیم رساند که: «عمیر با توست.»

این خبر باعث خرسندی بسیار ابراهیم شد و وی آن را به فال نیک گرفت و به قاصد عمیر گفت دوست دارد او را از نزدیک ملاقات نماید.

«عمیر بن حباب» و «فرات بن سالم» برای ملاقات با ابراهیم شبانه بر اسب خویش سوار شدند و به سوی اردوی او حرکت کردند. آنان به هر گزمه ای که بر می خوردند خود را از پیشاهنگان «حصین بن نمیر»

ص:292

می گفتند و چنین وانمود می کردند که برای بررسی اوضاع بیرون آمده اند. با همین بهانه خود را به محل استقرار نیروهای ابراهیم رساندند که تا مقر سپاه ابن زیاد چهار فرسخ فاصله داشت.

ابراهیم مشغول سخن گفتن با بزرگان، فرماندهان و مسئولان سپاه خود راجع به ترتیب نیروهای نظامی و سازماندهی آنان در بیرون از خیمه بود. هوا تاریک بود؛ اما چهره پر صلابت ابراهیم در روشنایی آتشی که او در کنارش ایستاده بود به خوبی دیده می شد. او پیراهن زردِ هراتی و بالاپوش گلدار بر تن داشت و شمشیرش را به کمر آویخته بود. عمیر و فرات با دیدن ابراهیم از اسب پیاده شدند و در حالی که لگام های اسب های خود را به دست گرفته بودند به سوی او آمدند.

وقتی نزدیک ابراهیم رسیدند سلام کردند. ابراهیم پس از دادن جواب سلام از آنان پرسید: شما کیستید؟

عمیر گفت: من عمیر بن حباب و این هم فرات بن سالم است.

ابراهیم پرسید: تویی عمیر؟! خوش آمدی اندکی صبر کن، تا کارم تمام شود، آن گاه خدمت می رسم.

هر دوی آنان در حالی که حرکات ابراهیم را به نظاره گرفته بودند محو صلابت و استواری او شدند.

عمیر به فرات گفت:

فرات، آیا تا کنون مردی شجاع تر و استوارتر از او دیده ای؟!

فرات گفت: نه، هرگز مردی دلیرتر از او تا حال ندیده ام.

پس از مدتی ابراهیم آن دو را به خیمه خود دعوت کرد و در کنار خود نشاند و سپس به عمیر گفت: ابو مفلس، در این موقعیت شب چه چیز تو را به سوی ما خوانده است؟

ص:293

عمیر پاسخ داد: وقتی به اردوی شما وارد شدم با کسی که به عربی سخن گوید برنخوردم؛ شما با این عجم ها در برابر سپاه عظیم شام چه می توانید بکنید و چگونه با آنان درگیر خواهی شد؟!

ابراهیم گفت: به خدا سوگند اگر یاوری جز مورچگان نمی یافتم با آن ها به جنگ امویان می شتافتم حال آن که این گروه در جنگ و مبارزه دارای بصیرت اند. اینان فرزندان مرزداران و چابک سواران ایران هستند. من در نبرد سواران را با سواران و پیادگان را با پیادگان خواهم در آویخت و پیروزی از سوی خداوند است.

عمیر با ابراهیم بیعت کرد و سپس گفت: ما به علت بدرفتاری آل مروان با قبیله قیس دوست داریم تا شما در این جنگ پیروز شوید نه امویان. من و افرادم در جناح چپ لشکر ابن زیاد قرار داریم؛ فردا که جنگ آغاز شد ما زمینه شکست ابن زیاد را فراهم می آوریم.

عمیر که از مذاکراتش با ابراهیم بسیار خرسند به نظر می رسید، به سوی قبیله خود بازگشت تا زمینه های همکاری آنان را با ابراهیم آماده سازد.(1)

ص:294

به جنگ فردا گفتگو می کرد، شبی که زمزمه های دل انگیز یاران حسین علیه السلام فرشتگان خدا را به وجد آورده بود؛ شبی که امام حسین علیه السلام تا صبح به بررسی روحیات یاران و بازدید از کودکان و زنان کاروان و شناسایی فراز و نشیب بیابان های میدان نبرد مشغول بود؛ شبی که زینب علیهاالسلام آن زن فداکار و پیامبر قیام خونین کربلا، تا صبح از نگرانی این که مبادا فردا برادرش تنها بماند و...(1) واقعا چه شب خاطره انگیزی بود. برای همین ابراهیم تا صبح نخوابید و به بررسی اوضاع سپاه و موقعیت منطقه پرداخت.

صبح آن شب همراه با نوای مؤذن همه خود را برای ادای نماز به امامت ابراهیم آماده کردند و پس از آن دستور داده شد تا فرماندهان بر اساس نقشه از قبل طرح شده به آرایش نظامیان بپردازند و صفوف آنان را مرتب سازند.

هنوز هوا تاریک بود که آرایش نظامی تشکیل شد و هر گروه در موقعیت خود آماده پیشروی به سوی دشمن شدند. ابراهیم پس از تکمیل آرایش نظامی فرمان پیشروی آرام به سوی تپه ای را داد که مشرف بر سپاه شام و حایل میان دو لشکر بود.

پس از آن که سپاه در موقعیت مذکور قرار گرفت، ابراهیم «عبداللّه بن زهیر سلولی» را مأمور ساخت تا به اردوگاه دشمن نزدیک شود و از موقعیت آنان گزارش تهیّه کند.(2)

ص:295

سخنرانی کند. همه متوجه او بودند که با صلابت خاص در قلب سپاه خود قرار گرفت و در حالی که سوار بر اسب بود زبان به سخن گشود:

ای یاران دین، ای پیروان طریقت راستین، سپاه خدا، اینک عبیداللّه پسر مرجانه، قاتل حسین علیه السلام فرزند امیرمؤمنان علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روبه روی شما قرار دارد. عبیداللّه همان کسی است که حسین علیه السلام و یاران و خاندان او را محاصره کرد و بین آنان و شریعه فرات حایل شد تا آب ننوشند. او همه راه ها را بر روی حسین علیه السلام بست و آن حضرت را با جوانان و یارانش مظلومانه به شهادت رساند. سوگند به خدا کاری را که پسر مرجانه با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله نمود فرعون با بزرگان بنی اسرائیل نکرد؛ خاندانی که خداوند آنان را از هر پلیدی منزه گردانیده و به پاکی و پاکیزگی آراسته شان ساخته است.

خداوند شما را در این سرزمین فرا خوانده و دشمن خود را در برابر شما قرار داده است. قسم به خدا که خواسته او آن است تا دل های شما را با ریختن خون ناپاک او شاد گرداند؛ زیرا او خود می داند که هیچ انگیزه ای جز خون خواهی حسین علیه السلام و خاندان پیامبرش شما را به این جا نکشانده است.(1)

سخنان آتشین ابراهیم در سپیده دم روز شهادت مولای آزادگان و سردار شهدای اسلام آن چنان تأثیری بر روحیّه سپاه نهاد که آنان را برای هر نوع فداکاری و جانبازی آماده ساخت.

ابراهیم پس از سخنان حماسی در قلب سپاه ایستاد و نظر دقیقی به

ص:296

آرایش لشکر و چهره های مصمم و آماده نبرد یاران خود نمود: شمار سواره نظام نسبت به نیروهای پیاده کم بود و فرماندهی آن را به برادر ناتنی خود، عبدالرحمن بن عبداللّه سپرده بود. فرماندهی پیاده نظام را طفیل بن لقیطه به عهده داشت، سفیان بن یزید ازدی فرماندهی سمت راست سپاه و علی بن مالک جشمی فرماندهی چپ آن را به دوش داشت. ابراهیم وقتی از آرایش و آمادگی آنان مطمئن شد در کنار پرچم دار سپاه مزاحم بن مالک ایستاد.(1)

ص:297

چپ لشکر شد و با شتاب در حالی که فریاد می زد: «ای سپاهیان خدا، به سوی من بیایید» پرچم سرنگون شده علی را برافراشت و با مهارت و سرعت تمام جناح چپ را سازماندهی نمود و سپس آنان را به سمتی که ابراهیم مشغول نبرد بود هدایت کرد و فریاد کشید: بنگرید، فرمانده دلیرتان ابراهیم را، که چگونه با پایداری مشغول نبرد است! همراه من به سوی او حرکت کنید.

ابراهیم، بی باک و خشمگین با چالاکی حیرت آوری مشغول نبرد بود، و برای این که شناخته شود سر خود را برهنه کرده و فریاد می زد: ای سربازان خدا منم ابراهیم فرزند مالک.(1) این وضعیت ابراهیم باعث تقویت روحیّه سپاه شد و آنان را تشویق به حمله نمود.

ابراهیم نخست به جناح چپ دشمن که فرماندهی آن را عمیربن حباب به عهده داشت حمله کرد؛ امّا به زودی تاکتیک عوض نمود و با تمام نیرو متوجه جناح راست دشمن گردید؛ زیرا جناح راست که هم جمعیتش زیاد بود و هم از نظر روحیه به سبب پیروزی نسبی که پس از شهادت فرمانده جناح سمت چپ ابراهیم به دست آورده بود در وضعیت برتری از سایر قسمت های سپاه دشمن قرار داشت و ابراهیم می خواست تا روحیه آنان را بشکند.

ابراهیم با حمله به سمت راست سپاه دشمن نیروهای خود را نیز به آن قسمت فرا خواند: «به این سوی حمله کنید. به خدا اگر جناح راست دشمن شکسته شود همه آنان مانند پرندگان از برابر شما فرار خواهند کرد و مقاومت شان در هم شکسته خواهد شد.»

ص:298

جنگ سختی درگرفته بود. ابراهیم و سپاه او با دلاوری و شجاعت تمام می جنگیدند. شاید یادآوری خاطرات نیم روز عاشورا و مجسّم شدن فداکاری ها و جان نثاری های حسین علیه السلام و یاران او در اذهان باعث شد که سپاهیان ابراهیم بی پروا بر قلب سپاه عبیداللّه بن زیاد هجوم آورند و با سپاهی که هم از نظر کمیّت افراد و هم از ناحیه برتری تجهیزات نظامی و امکاناتی چندین برابر آنان بودند بی هیچ ترسی در آویزند.

صدای چکاچک شمشیر و شیهه پیاپی ستوران و فریاد مجروحان فضای پر از غبار و خاک آلود نبردگاه را پر کرده و زمین در زیر گام های ستوران و جنگ آوران به لرزه در آمده بود. هر دو طرف برای به دست آوردن پیروزی آخرین تلاش های خود را می کردند. امّا پس از آن که روز از نیمه گذشت آثار شکست در میان سپاه دشمن نمایان شد. تدبیر صحیح و توان مندی بالای نظامی ابراهیم و نبرد بی پروا و مقاومت دلیرانه سپاه او اثر خود را در لشکر دشمن گذاشت، آن چنان که ترس بر جان آنان پنجه افکند و ناامیدی توان مقاومت شان را گرفت و در برابر دلاور مردان سپاه ابراهیم یکی پس از دیگری به زمین افکنده و تلفات سنگینی را متحمل شدند.(1)

هنگامی که فریاد ابراهیم بلند شد: «پرچمدار! پرچم را در قلب سپاه بر زمین بکوب. یاران، به دشمن امان ندهید که ان شاءاللّه پیروزی از آن شماست،» همه در قلب سپاه دشمن با فریادهای «یالثارات الحسین» (ای خون خواهان حسین علیه السلام ) هجوم آوردند.

وقتی پرچم به پیش برده شد ابراهیم نیز با اراده و توان مندی عالی

ص:299

آن چنان که گویا گلّه های گوسفندان را به هر سوی می راند به سوی دشمن می تاخت و چنان با مهارت و قدرت مندی شمشیر می زد که با یک ضربت کار دشمن را تمام می کرد. سپاه پیاده و سواره ابراهیم نیز به پیش می تاختند و دشمن را به هر سوی پراکنده می ساختند، امّا هنوز هسته های مقاومت دشمن به کلی از بین نرفته بود و در بخش هایی از میدان جنگ سختی میان هر دو طرف ادامه داشت. عبیداللّه بن زیاد در آن روز با تمام قوت می جنگید و هر کسی را که در برابرش قرار می گرفت از بین می برد؛(1) زیرا می دانست که قلم تقدیر او در این جنگ رقم می خورد و آینده اش بستگی به آینده این نبرد دارد، اما وقتی هزیمت نیروهایش را دید، تدبیری اندیشید تا جنگ را از حالت تهاجمی به مقابله تن به تن درآورد، و این فرصتی شد تا ابراهیم نیز جناح چپ سپاه خود را که بر اثر شهادت علی بن مالک و فرزند وی قره و به شهادت رسیدن نیروهای خط مقدم آن سمت، ضربه دیده و آرایش نظامی اش به هم خورده بود، تجدید سازمان کند.

ص:300

قهرمان خود باشند. نخستین جنگ آور از سپاه عبیداللّه بن زیاد که مرد شجاعی به نام «ابن ضبعان کلبی» بود پا به میدان نهاد و در حالی که با اسبش مانور می داد و آن را به جست و خیز وا می داشت و گرد و خاکی به راه انداخته بود سپاه ابراهیم را مخاطب قرار داد: «ای شیعیان مختار دروغ گو، وای پیروان فرزند اشتر گمراه، به نبردم بیایید».

او برای معرفی خود شروع به رجزخوانی کرد:

من فرزند مردی بزرگوار و صاحب فضیلتم

و از گروهی ام که از آیین علی علیه السلام بیزارند

و از دیر زمانی است که بر اعتقاد خود استوارند.

«احوص بن شداد همدانی» که از شیعیان مؤمن و شجاع قبیله همدان بود، پس از کسب اجازه از فرمانده محبوبش ابراهیم، پا به میدان نهاد و با دلاوری و استواری چون کوه در برابر آن مرد شامی ایستاد و در جواب بی ادبی و هتاکی او نسبت به امام علی علیه السلام گفت:

من فرزند شدادم و پیرو آیین علی علیه السلام ،

هرگز دل به دوستی عثمان فرزند اروی نبسته ام.

هر آن کس که امروز در برابرم قرار گیرد

آن چنان ضربتی زنم که آتش از آن زبانه کشد.(1)

پس از این رجز خوانی هر دو در برابر هم قرار گرفتند و در کمین فرصتی برآمدند تا با حمله ای کار یکدیگر را تمام کنند.

احوص در حالی که تمام حرکات مرد شامی را زیر نظر داشت گفت: تو کیستی خودت را معرفی کن!

ص:301

مرد شامی گفت: من کوبنده پهلوانانم.

احوص گفت: و من اجل معلّق!(1)

چشم ها به آن دو پهلوان دوخته شده و نفس ها در سینه ها بند آمده بود که ناگه احوص با چالاکی بر مرد شامی حمله کرد و با یک ضربت او را بر زمین افکند.

صدای تکبیر و فریاد شوق یاران ابراهیم فضای میدان را پر نموده بود. احوص رو به سپاه شام کرد و باز از آنان مبارز طلبید. این بار نیز مرد شامی دیگری به نام داود دمشقی با جسارت و شجاعت به پیش آمد و زبان به رجزخوانی گشود:

من فرزند مردی هستم که در صفین می جنگید

جنگ جنگ آورانِ استوار و نستوه،

من جز با دلاور مردان با تجربه در نیامیخته ام.(2)

احوص نیز در جواب آن مرد شامی به رجز خوانی پرداخت:

ای فرزند کسی که در صفین جنگید و [می گویی که او] همیشه استوار ماند،

دروغ گفته ای، پدرت در دینش سُست و دودل و در کارش فریب خورده بود.

نه حق را می شناخت و نه بر یقین بود، بدا به حال او که زندگیش را با پستی و نفرت گذراند!(3)

باز صدای چکاچک شمشیرهای آنان نفس ها را در سینه حبس کرد و چشمان هر دو سپاه را به امید پیروزی به سوی خود خیره ساخت. این بار

ص:302

نیز احوص بود که پیروزمندانه و همزمان با آماج تشویقات همرزمانش به جایگاه خود باز می گشت.

ص:303

ای پیروان مختار و فرزند اشتر،

آیا هست در میان شما کسی که دارای نسب بزرگ باشد

و به پاکی خود در میان قوم خویش ببالد.

تا بدون تزلزل با من به نبرد بپردازد؟(1)

شریک بن خزیم که او را شریک بن جدیر و یا حدیر نیز گفته اند،(2) و از قهرمانان سپاه ابراهیم و از شیعیان پاک دل و شجاع بود از میان سپاه ابراهیم به میدان آمد. او حصین بن نمیر را نمی شناخت و می پنداشت که او عبیداللّه بن زیاد است. به همین علت پا به میدان نهاد و در برابر او شجاعانه ایستاد و گفت:

ای قاتل پیشوای بزرگ و نورانی، در کربلا در روز رویارویی سخت و دشوار

یعنی حسین علیه السلام آن که لایق مدح و صاحب بزرگی و افتخار است و فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله پاک و پاکیزه و فرزند علی علیه السلام ، آن قهرمان پیروز.

پس بگیر این ضربت شمشیر قدرت مند قوم ربعی و مضری را(3)

ضربه ای که شریک بر حصین بن نمیر فرود آورد جراحت سختی بر او وارد ساخت و دومین ضربتش پس از دفاع حصین بن نمیر، کار خود را کرد و زندگی را از او گرفت. از آن جایی که حصین بن نمیر پس از عبیداللّه بن زیاد بالاترین سمت را در لشکر شام داشت و از فرماندهان عالی رتبه و با تجربه ابن زیاد محسوب می شد، کشته شدنش باعث شادی و سرور سپاه ابراهیم شد و متقابلاً رعب و ترس را در دل سپاه

ص:304

شام تشدید نمود و موجب وحشت آنان گردید.(1)

ص:305

ابراهیم که با درایت و تیزبینی شاهد اوضاع بود زمینه را برای یک حمله کوبنده و برق آسا و تهاجم سرتاسری و نهایی بیش از هر زمانی مناسب دید؛ لذا فرمان حمله عمومی را با بیان این جملات حماسی صادر نمود:

ای سربازان خدا، و ای پیروان حق و یاری کنندگان دین، با نسل ستمگر _ آنانی که خون حسین را حلال دانستند _ بجنگید که هنگام نابودی آنان فرا رسیده است.

ای سربازان خدا، مگر پسر زیاد، آن قاتل مولای تان حسین علیه السلام را نمی بینید؟!(1)

با صدور فرمان حمله عمومی از سوی فرمانده کلّ آن چنان شوری در میان سپاه ابراهیم به راه افتاد که چون صاعقه هولناک و سیل خروشان و بنیان کن بر سر سپاه شام فرود آمدند و با فریاد تکبیر و شعار «یالثارات الحسین» علیه السلام بر قلب سپاه دشمن نفوذ کردند و کشتار عظیمی به راه انداختند. در این هنگام عمیربن حباب به ابراهیم پیغام داد که اگر زمینه را مناسب می داند او به آن ها ملحق شود اما از آن جایی که وضعیت از کنترل خارج شده بود، صحنه جنگ به حدّی گرم بود و سپاه ابراهیم آن چنان به جوش آمده بودند که هیچ نیرویی قدرت جلوگیری آنان را نداشت. شاید عصر عاشورای آن روز، که عبیداللّه بن زیاد فرماندهی سپاه یزید را در کربلا به عهده داشت، خاطره عاشورای حسینی را در دل ها و اذهان زنده ساخته بود و یاد حسین علیه السلام و جوانان و اصحاب آن حضرت که مظلومانه در آن روز به دست عبیداللّه به شهادت رسیده بودند همه را به هیجان واداشته بود. به همین علت ابراهیم به عمیربن حباب پیغام داد:

ص:306

خواهشمندم فعلاً صبر کن؛ زیرا سربازان خدا در اوج هیجان اند و ممکن است تو را بکشند، بگذار تا شراره های جنگ مقداری فروکش کند آن گاه بیا.

اما بلاذری می نویسد که در گرماگرم نبرد که سپاه شام رو به شکست می رفت عمیربن حباب جناح چپ لشکر عبیداللّه را رها ساخت و این شعر را خواند:

سپاهی که به زنا و شراب آلوده شده است

در میدان جنگ توان رویارویی با دشمن را ندارد.(1)

از هجوم بی وقفه و بی باکانه سپاه ابراهیم لشکر ابن زیاد توان مقاومت را از دست دادند و در برابر شمشیرهای آنان چاره ای جز فرار را بر خود ندیدند. وحشت چنان برآنان مستولی شده بود که از بالای اجساد کشته های خود می گذشتند و بی آن که بدانند به کجا فرار می کنند به هر سوی می دویدند، بسیاری از آنان که راه فرار خود را مسدود می دیدند از ترس خود را در میان رودخانه می انداختند تا شاید از مرگ نجات یابند اما در امواج خروشان آن غرق می شدند.(2)

نبرد با گرمی در تمام آن روز ادامه داشت ولی در عصر همان روز به اوج خود رسیده بود، آن چنان که صدایی جز چکاچک شمشیر به گوش نمی رسید و فریادی جز نواهای برخاسته از جنگ در فضا طنین نمی انداخت. نخستین نشانه های پیروزی بر روی سپاه ابراهیم گشوده شده و فرصت مناسبی برای وارد کردن ضربه آخر به سپاه شام پیش آمده بود. درنگ در آن لحظه حتی برای لحظه ای ممکن بود باز سپاه عظیم شام

ص:307

را سرو سامان بخشد. بر همین اساس ابراهیم فریاد می زد: «نباید به قاتلین امام حسین علیه السلام امان دهید و... .» آن روز سپاه ابراهیم نماز ظهر و عصر را بر سر اسب های شان با اشاره به جای آوردند، تا مبادا دشمن دست به تجدید قوا بزند. اکثر فرماندهان شام به هلاکت رسیده بودند و سپاه آنان نیز مانند مور و ملخ به هر سوی می گریختند؛ اما کم تر کسی از آن ها توانست از برابر شمشیرهای عقابان تیز چنگ سپاه ابراهیم جان سالم بدر برد.

ص:308

فرستاد. آنان پس از دیدن جسد، به ابراهیم بشارت دادند که مقتول فرمانده کل سپاه شام ابن زیاد است.

ابراهیم وقتی مطئمن شد که ابن زیاد به دست او کشته شده است سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «سپاس خدای را که او را به دست من به هلاکت رساند.»(1)

ص:309

به دستور ابراهیم بن اشتر جسد عبیداللّه بن زیاد پس از آن که سر از بدنش جدا و زره و لباس از تنش بیرون آورده شد؛ در میان شعله های آتش سوزانده شد؛(1) تا شاید این کار سوزش زخم هایی را که وی با آتش زدن خیمه های حسینی در کربلا بر دل آل علی علیه السلام وارد ساخته بود و درد فراموش نشدنی که در شام غریبان آل محمد صلی الله علیه و آله در کربلا با برپایی جشن و سرور و غارت خیمه ها بر قلب هر مؤمنی وارد نموده بود مقداری تسکین بخشد.

ص:310

همین که مردم مدائن از آمدن مختار در آن شهر باخبر شدند به استقبال او شتافتند. وی همه رابه مسجد جامع شهر دعوت کرد. وقتی مردم در مسجد جمع شدند مختار بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا آنان را به حمایت از ابراهیم و پیوستن به ارتش او فراخواند و از همه خواست تا در راه سرکوبی ستمگران و خون خواهی شهدای کربلا بکوشند. هنوز سخنان مختار تمام نشده بود که گزارش رسید:

شام به طور کلّی منهدم و نود درصد آنان در جنگ با ابراهیم کشته شده اند و سران آنان از جمله «عبیداللّه بن زیاد»، «حصین بن نمیر»، «سرحبیل بن ذی الکلاع حمیری»، «ابن حوشب»، «غالب باهلی» و «ابی اشرس» به هلاکت رسیده اند.

شکست سپاه شام و کشته شدن ابن زیاد به حدی مختار را شاد نمود که گویی پر درآورده بود و می خواست پرواز کند. مردم نیز از شنیدن آن خبر خوشحال شدند، به گونه ای که فضای مسجد از شادی و سرور پر شد. همه با ابراز احساسات پیروزی را به مختار تبریک می گفتند. وقتی احساسات مردم اندکی فروکش کرد وی خطاب به آنان گفت:

ای مردم، ای لشکر خدا، مگر من قبلاً خبر این پیروزی را به شما نداده بودم؟

مردم با فریاد گفتند: بلی امیر، شما آن را به ما بشارت داده بودید.(1)

ص:311

سایر مناطق تحت نفوذ خود افراد ذیل را به سمت فرماندار منصوب کرد:

1. عبدالرحمان بن عبداللّه برادر مادری خود را به اداره امور «نصیبین»؛(1)

2. حاتم ابن نعمان باهلی را به اداره «حران» و «رُها» و «سمیساط»؛(2)

3. عمیربن حباب سلمی را به اداره «کفرتوثا»؛(3)

4. مسلم بن ربیعه را بر «تعد»؛

5. سفاح بن کردوس را بر «سنجار»؛

6. عبداللّه بن مسلم را بر «میافارقین»؛

7. اسماعیل بن زفر را به «ترقیب»؛(4)

ص:312

ابراهیم دستور داد تا صد هزار درهم به او داده شود و نیز صد سوار را با او همراه نمود تا او را در بصره به نزد پدرش برسانند.(1)

ص:313

کوفه از این پیروزی مختار چراغانی شد و مردم در برابر آن سرها به جشن و پای کوبی مشغول شدند.(1)

ص:314

مؤمنین را با این پیروزی شفا بخشید.(1)

مختار همراه این نامه مبلغ سی هزار دینار نیز برای امام سجاد علیه السلام به وسیله هیئت مسئول رساندن سرها فرستاد، که در رأس این هیئت عبدالرحمن بن ابی عمیر ثقفی، عبدالرحمن بن شداد جشمی و انس بن مالک اشعری قرار داشتند.

در آن هنگام امام سجاد علیه السلام و محمد حنفیّه در مکه بودند، لذا هیئت مذکور در مکه نخست نزد محمد حنفیّه رفتند.(2) هنگامی که محمد حنفیّه، خبر پیروزی مختار را شنید بسیار خوشحال شد و با دیدن سر ابن زیاد به سجده شکر افتاد. نخست در حق مختار دعا کرد: «خدا به مختار پاداش نیکو عنایت فرماید، او انتقام ما را گرفت. حال حق او بر همه فرزندان عبدالمطلب بن هاشم واجب است.»

بعد از آن در حق ابراهیم که عامل این پیروزی و قاتل مستقیم ابن زیاد بود چنین دعا نمود: «خداوندا، ابراهیم بن اشتر را حفظ فرما و او را بر دشمنانش پیروز بدار، و بر آنچه رضا و خوشنودی تو در آن است توفیق عنایت فرما و او را مورد لطف و مغفرت خویش در دنیا و آخرت قرار بده.»(3)

محمد حنفیّه و هیئت اعزامی هنگامی که نزد امام سجاد علیه السلام مشرف شدند آن حضرت بر سر سفره غذا بود. وقتی سر ابن زیاد را که در میان سبدی نهاده بودند(4) به آن حضرت نشان دادند، امام به قدری خوشحال

ص:315

شد که اشک شوق بر دیدگانش حلقه زد و به شکرانه کشته شدن ابن زیاد سجده شکر به جا آورد و فرمود:

«خدا را شکر که انتقام ما را از دشمنانمان گرفت و خداوند به مختار پاداش نیک عنایت فرماید.»(1)

مورخان می نویسند: هیچ کس امام سجاد علیه السلام را از روزی که پدر بزرگوارش به شهادت رسیده بود خندان ندید مگر در آن روز که سر ابن زیاد را نزد آن حضرت آوردند.(2)

بنی هاشم نیز همگی سخن سرایی کردند و مختار را تمجید و تحسین و دعا کردند. ابن عباس می گفت: «مختار انتقام ما را گرفت و رشته محبت ما را به دست آورد و به ما پیوست.»(3)

امام سجاد علیه السلام در حالی که اشک شوق بر دیدگانش جاری شده بود رو به حاضران کرد و فرمود:

«وقتی ما را وارد مجلس ابن زیاد نمودند، او مشغول غذا خوردن بود که سر بریده پدرم را در برابرش قرار دادند. در آن هنگام من او را چنین نفرین کردم: بار خدایا، زنده باشم تا روزی را ببینم که سر بریده او را در مقابل من قرار دهند. اینک خدا را سپاس گزارم که دعای مرا مستجاب فرمود.»(4)

مرزبانی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود: «تا زمانی که عبیداللّه بن زیاد کشته نشده بود، هیچ زنی از خاندان هاشمی سرمه به چشم خود نکشیده و موهای خود را خضاب ننموده و در هیچ خانه هاشمی سرور و شادمانی دیده نشده بود.»(5)

ص:316

از فاطمه دختر امیرمؤمنان علیه السلام نیز نقل شده که «هیچ یک از زنان ما سرمه به چشم نکشید و آرایش نکرد تا هنگامی که مختار سر عبیداللّه بن زیاد را برای ما فرستاد.»(1)

ص:317

امّا این پیروزی برای عبداللّه بن زبیر بسیار نگران کننده بود. به همین سبب درصدد برآمد تا از طریق برادرش مصعب بن زبیر در بصره جبهه مخالفان مختار را تقویت کند و به اشراف و قاتلین امام حسین علیه السلام که توانسته بودند از چنگ مختار بگریزند وعده داد به حمایت آنان مختار را شکست خواهد داد و کوفه را از او باز پس خواهد گرفت؛ زیرا از آن جا که مختار «عبداللّه بن مطیع» را از کوفه خارج نموده بود، ابن زبیر همیشه درصدد باز پس گرفتن کوفه بود.(1)

ص:318

ص:319

ص:320

به همین دلیل مختار نمی توانست خطری را نادیده بگیرد که از سوی فراریان متوجه حکومت او و مخصوصا کوفه بود. آنان با توجه به شناخت دقیقی که از مردم و وضعیت کوفه توسط بستگان خود داشتند و با در نظر داشتن آشنایی کامل به تمام راه های نفوذی کوفه و کوچه ها و پس کوچه های آن می توانستند خطر نفوذ زبیری ها را در کوفه چند برابر سازند.

بنابراین عراق در تصادم دو قدرت قرار داشت؛ دو قدرتی که نه توافق بین آن ها ممکن بود و نه تقسیم قدرت در عراق میان آن دو پذیرفته می شد، زیرا آنان هم در اهداف باهم کاملاً اختلاف داشتند و هم از نظر فکری و اعتقادی در میان شان فاصله بسیار وجود داشت. ابن زبیر حکومت و خلافت را برای خود می خواست و در آن راه از هیچ تلاشی و متوسل شدن به هیچ وسیله ای ولو غیر مشروع فروگذاری نمی کرد، امّا مختار خلافت را برای خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله می خواست. مسأله نژادگرایی و اعتقاد به برتری قوم عرب بر سایر اقوام از مهم ترین عناصر تشکیل دهنده جنبش زبیری ها به حساب می آمد و از این نظر میان آنان و اموی ها هیچ تفاوتی وجود نداشت، اما مختار فراتر از آن می اندیشید و به همین دلیل موالیان در جنبش او موقعیت مساوی با موقعیت عرب ها داشتند.

ص:321

صحنه های جنگ و سیاست به اثبات رسانید، اما با وجود آن مختار صلاح می دید تا با ابن زبیر از راه مسالمت آمیز پیش آید و از درگیری با او بپرهیزد.

مختار با وجودی که دو رویی و عهد شکنی ابن زبیر را قبلاً تجربه نموده بود و یقین داشت که این بار نیز نمی تواند به او اعتماد کند امّا با آن همه می کوشید تا توجه او را به خود جلب کند و خود را خیرخواه او جلوه دهد، به همین سبب پس از سرکوبی سپاه شام نامه ای به این مضمون به او نوشت:

به نام خداوند بخشنده مهربان

اما بعد، تو به گذشته ام راجع به خودت از هر کس دیگر بیش تر واقفی که من خیر و صلاح تو را می خواستم و با مخالفینت دشمن بودم و درباره عهدم وفادار، اما تو به عهد و پیمانی که با من بستی وفا نکردی، بلکه برضد من دست به کار شدی و کمک خود را از من دریغ داشتی، ولی تو خود مرا دیدی که چه کردم. اینک نیز دیر نشده چنان چه قول دهی که مرا یاری نمایی من نیز چون گذشته یار دیرینه و وفادار تو خواهم بود و به خیر و صلاحت عمل خواهم نمود.(1)

ص:322

گذشته و با جدیت بیش تری خود را برای مقابله با نهضت مختار آماده خواهند نمود، به خصوص مصعب بن زبیر که بصره را در اختیار داشت و پس از شکست شورش کوفه و کشته شدن عبیداللّه بن زیاد آن جا را پایگاه مخالفان داخلی مختار و فراریان کوفه قرار داده بود و عبداللّه بن زبیر می توانست از این پایگاه مشکلات و خطرهای بسیاری برای مختار به وجود آورد. مخالفان مختار که با تشکیل «حزب تعصب عربی» مبارزه ای وسیع با او داشتند می توانستند آتش نارضایتی مردم و مخالفت داخلی را دامن بزنند و جوّ بی اعتمادی به مختار را به وجود آورند و با پشتوانه و کمک های ابن زبیر به عنوان خطرناک ترین حزب در قبال مختار قد علم نماید و راه را برای تسلط ابن زبیر در عراق هموار سازد.

وجود ده هزار نفر فراری در کنار مصعب(1) چندان مهم نبود، آن چه مختار را نگران ساخته و باعث شده بود تا نسنجیده وارد عمل نشود این بود که با توجه به عصبیت های قومی و روابط قبیله ای حاکم در میان عرب ها، هریک از ده هزار نفر _ که بیش تر آنان شخصیت های صاحب نفوذ و معروف در میان قبایل خود بودند _ بستگان نزدیکی در کوفه داشتند و هریک از آنان می توانستند حدّاقل سه تا چهار نفر از نزدیک ترین بستگان خود را با خود همراه سازند؛ ابن زبیر هم می توانست از آنان به عنوان مؤثرترین نیروهای مخالف در درون کوفه برضد مختار استفاده نماید.

مختار با توجه به مسایل فوق صلاح می دید تا قبل از آن که موقعیت داخلی خود را خوب تثبیت نکرده و راه هایی را که احتمال ضربه خوردن از آن ها هست مسدود ننموده است برضد ابن زبیر کاری نکند و بهانه ای

ص:323

برای جنگ به او ندهد. او در موقعیتی قرارداشت که می بایست قبل از درگیری با ابن زبیر به سازماندهی نیروهایش بپردازد و به نقاط وسیعی که تسلط یافته بود سر و سامان دهد و با تشکّل قوی به حکومت نوپای خود جلو هرج و مرج و بی نظمی ها و سوء استفاده هایی را بگیرد که ممکن است هر حکومت نوپایی با آن مواجه شود؛ هم چنین در کل با برآورد درست و سنجش صحیح از نیروها و امکانات خود، برنامه های آینده را پی ریزی کند. به همین علت چون می دانست ابن زبیر از پیروزی های او احساس خطر نموده و ممکن است به کمک مخالفین داخلی برای او مشکلات تازه ای به وجود آورد، با وی از راه سیاست مسالمت و نرمش پیش آمد و نامه ای برایش نوشت تا او را از جنگ و درگیری با خود حدّاقل برای مدتی منصرف سازد. در آن نامه به ابن زبیر گوش زد شده بود: خودِ شما بودید که مرا با عهدشکنی و بی وفایی از خویش راندید و نا امید ساختید. او به وفاداری و تلاش هایی که در کنار ابن زبیر کرده بود در نامه اش اشاره نمود و سپس نوشت که اگر ابن زبیر به او اعتماد کند و قول همکاری دهد، باز مانند گذشته در کنارش خواهد بود.

مختار می دانست ابن زبیر به او اعتماد نمی کند و خود هم هرگز میل نداشت تا از ابن زبیر اطاعت نماید، اما می خواست با این کار سر ابن زبیر را گرم نگه دارد و خود با خیال راحت اهدافش را دنبال کند و به کارهایش برسد.(1)

ص:324

ببرد، لذا احتیاط را از دست نداد و برای این که از صداقت مختار اطمینان حاصل کند «عمروبن عبدالرحمان بن الحرث بن هشام المخزومی» را به حکومت کوفه تعیین کرد و سی تا چهل هزار درهم به او داد و گفت خود را برای حکومت کوفه آماده نماید. عمروبن عبدالرحمان که انتظار چنین دستوری را نداشت با تعجب گفت: کوفه که در تصرف مختار است؟!

ابن زبیر گفت: درست است امّا او خودش نوشته که مطیع و فرمان بردار ماست.

وقتی مختار از حرکت عمربن عبدالرحمان به سوی کوفه باخبر شد، تصمیم گرفت که تا حدّ ممکن با او درگیر نشود بلکه او را از طریق غیر از جنگ وادارد تا از حکومت کوفه چشم بپوشد، به همین دلیل یکی از یاران خود به نام «زائده بن قُدّامه» را نزد خود طلبید و به او گفت که ابن زبیر عمروبن عبدالرحمان را با سی تا چهل هزار درهم خرجی به سوی کوفه فرستاده تا حکومت این جا را به دست گیرد و سپس مبلغ دو برابر آن چه را ابن زبیر به عمرو داده بود به زائده داد و پانصد مرد جنگی نیز در اختیارش گذاشت و به او سفارش نمود قبل از آن که عمروبن عبدالرحمان وارد کوفه شود به استقبالش بشتابد و به او پیشنهاد کند که دو برابر پولی را که ابن زبیر به او داده بگیرد و از آمدن به کوفه صرف نظر کند، و چنان چه به آمدن خود اصرار ورزید تهدیدش نماید.

زائده با پانصد نفر که فرماندهی آنان را مسافربن سعید به عهده داشت برای اجرای مأموریت از کوفه خارج شدند، و در بیابانی با او برخوردند. زائده طبق سفارش مختار نیروهای مسلح را در مسافت دورتر از عمرو در حالت آرایش نظامی نگه داشت و خود با چند تن از

ص:325

همراهانش به استقبال وی رفت و با گرمی با او برخورد کرد و سپس پیشنهاد مختار را به او بیان نمود و گفت دو برابر آنچه را ابن زبیر به تو داده است از ما بگیر و از راهی که آمده ای بازگرد و نیز به او یادآوری نمود که مختار به سبب علاقه ای که به او دارد این پول را برای او فرستاده است.

عمرو نخست پیشنهاد مختار را ردّ کرد و گفت: امیرالمؤمنین (ابن زبیر) مرا به حکومت کوفه برگزیده است و من هم چاره ای جز اطاعت از او را ندارم، پس چگونه برگردم؟!

اما وقتی زائده او را متوجه نیروهایی کرد که در حالت آماده باش قرار داشتند و به او فهماند که اگر بر نگردد چاره ای جز استفاده از زور ندارد، عمرو به کلی خود را باخت و از حرف خود بازگشت و مقدار پولی را که زائده به او پیشنهاد نموده طلبید و گفت: حال که چنین است عذرم موجّه است.

وی پول ها را گرفت، امّا به جای آن که به سوی حجاز بازگردد راه بصره را در پیش گرفت و به رفیق خود ابن مطیع پیوست.(1) ابن زبیر می خواست با این عمل خود مختار را بیازماید، امّا مختار با هوشیاری و برخورد مسالمت آمیز با فرستاده او در حقیقت با یک تیر دو نشانه را هدف گرفت: هم با آن عملش از درگیر شدن با فرستاده ابن زبیر دوری نمود _ زیرا درگیر شدن مختار با فرستاده ابن زبیر می توانست بهانه خوبی برای آغاز درگیری و جنگ به دست ابن زبیر بدهد و این چیزی بود که فراریان کوفه آن را از خدا می خواستند و همیشه مصعب را برای

ص:326

جنگ با مختار تشویق می کردند _ و هم از این طریق به ابن زبیر فهماند که نمی خواهد حکومت عراق را از دست بدهد. مختار همان طور که در نامه خود نوشته بود خواهان این بود که ابن زبیر او را در اداره عراق یاری و با او همکاری کند و متقابلاً او نیز در آن صورت با او همکاری می کرد نه این که باز هم ابن زبیر بدون توجه به موقعیت و خواسته های مختار، تنها از او در موقعیت های دشوار استفاده نماید.

فرستادن عمروبن عبدالرحمان به عنوان حاکم کوفه معنایش این بود که ابن زبیر خواهان اطاعت بی چون و چرای مختار از اوست و در مورد حکومت کوفه هم قصد ندارد به او نقشی بدهد. امّا مختار با وجود آن همچنان بر سیاست صلح جویانه خود با ابن زبیر پافشاری می کرد و با نادیده گرفتن آن در نامه ای از ابن زبیر خواست تا حکومت او را از طرف خود تثبیت کند و برای حمله به شام و مبارزه با عبدالملک، خلیفه وقت اموی یک میلیون درهم در اختیارش قرار دهد؛ ولی ابن زبیر این پیشنهاد او را ردّ نمود و اعتنایی به تقاضای او نکرد.(1)

ص:327

از مردم آن، به خصوص شیعیان و خاندان بنی هاشم، زیر بار بیعت او نرفته بودند. به همین لحاظ زمینه های نفوذ و حتی حمایت از مختار در مدینه بیش از سایر مناطق حجاز وجود داشت.

مختار در میان مردم مدینه دارای موقعیت و منزلت خاصی بود. او از نظر خانوادگی کارنامه درخشانی در اسلام داشت؛ زیرا خانواده اش خدمت های ارزنده ای برای پیشبرد دین مقدس اسلام انجام داده بودند، به خصوص پدر او که از سرداران دلاور صدر اسلام به شمار می آمد و در فتح عراق و بلاد ایران از خود فداکاری های فراوانی نشان داد و در آن راه به شهادت رسید که مختار نیز در آن زمان با وجود کمی سن در کنار پدر قرار داشت. علاوه بر آن، دفاع دلیرانه مختار از کعبه و قلع و قمع نیروهای شام و کشتن عبیداللّه بن زیاد و فرماندهان او از جمله حصین بن نمیر که در سرکوبی قیام «حرّه» و فاجعه کشتار و جنایات مردم مدینه نقش مستقیم داشت و از بین بردن قاتلین سیدالشهدا باعث شده بود که مختار محبوبیت خاصی بین مردم مدینه کسب کند.

برعکس، مردم مدینه نسبت به ابن زبیر نظر دیگری داشتند؛ زیرا او نه تنها به هیچ یک از شعارهای خود نسبت به خون خواهی امام حسین علیه السلام عمل نکرد، بلکه پس از ویرانی خانه کعبه و سرکوبی قیام مردم مدینه به دست مسلم بن عقبه و حصین بن نمیر، با وی دست دوستی بست؛ همان کسی که از نظر مردم مدینه عامل قتل عام بیش از چهار هزار نفر و جنایت های هولناک و فراموش نشدنی در مدینه بود.(1)

گذشته از این ها، وجود امام زین العابدین علیه السلام و محمد حنفیه در

ص:328

مدینه که احترام خاصی در میان مسلمانان داشتند و نیز مخالفت آنان با ابن زبیر باعث تضعیف موقعیت ابن زبیر در مدینه شده بود. به همین سبب ابن زبیر بارها محمد حنفیّه و سایر بزرگان بنی هاشم را زیر فشار قرار می داد تا با بیعت گرفتن از آنان به محکم کردن حکومت و موقعیت خود در مدینه بپردازد.

مختار با توجه به مسایل مذکور تصمیم گرفت مدینه را تصرف کند و با حمایت مردم آن جا و نیز سایر مخالفین ابن زبیر در دیگر مناطق حجاز به تضعیف و در نهایت به برچیدن سلطه او از مکه بپردازد؛ همان کاری که ابن زبیر می خواست از طریق بصره در حق مختار انجام دهد.

مختار برای اجرای نقشه خود در عین حال که به دنبال فرصت مناسب بود، درظاهر به سیاست صلح جویانه خود با ابن زبیر همچنان پافشاری می کرد تا این که عبدالملک مروان سپاهی را به فرماندهی عبدالملک بن حرث به «وادی القری» در مکه گسیل داشت. مختار از این فرصت استفاده کرد و بی درنگ نامه ای به این مضمون به ابن زبیر نوشت:

«... به من خبر داده اند که عبدالملک برای تصرف مکه نیرو فرستاده است؛ چنان چه بخواهی برایت نیروی کمکی می فرستم... .»(1)

مختار می دانست که عبداللّه بن زبیر به علت ترس از حمله قشون اموی ها این بار تقاضای او را ردّ نمی کند و فرصت مناسبی است تا در پوشش آن نیروهای خود را به مدینه گسیل دارد. پیش بینی مختار همان طور که می پنداشت درست از آب درآمد و ابن زبیر طی نامه ای موافقت خود را برای گسیل نیرو از سوی مختار در حجاز چنین بیان

ص:329

داشت:

«... اگر قصد اطاعت از مرا داری می توانی نیروهایت را برای کمک به من بفرستی امّا به شرطی که از مردمی که تحت حکومت تو هستند برایم بیعت بگیری؛ در آن صورت صداقت تو برایم روشن می گردد و همکاریت را می پذیرم و دیگر متعرض تو نمی شوم و اما نیروهایت را برای جنگ با قشون شام در وادی القری که عزم پیشروی به سوی مکه را دارد، روانه ساز.»(1)

مختار برای اجرای نقشه خود همه چیز را آماده می دید، لذا شرحبیل بن ورس همدانی را مأمور حرکت به سوی حجاز نمود و به او دستور داد: وقتی به مدینه رسیدی منتظر دستورهایم باش، اما نقشه مختار آن بود که پس از رسیدن شرحبیل به مدینه شخصی را برای حکومت آن جا برگزیند و سپس برای محاصره ابن زبیر به مکه هجوم آورد.

شرحبیل همراه با سه هزار نیرو که اکثر آنان موالیان بودند به سوی حجاز حرکت کرد.

ابن زبیر از صداقت مختار نسبت به خودش مطمئن نبود و می ترسید وی نقشه دیگری در پیش داشته باشد، لذا احتیاط را از دست نداد و عباس بن سهل بن سعد را با دو هزار سرباز به سوی مدینه فرستاد و به او دستور داد تا از عرب های بادیه نشین نیز نیرو برای همراهی با خود جمع کند. وقتی به سپاه مختار رسید اگر از مطیع بودن آنان اطمینان حاصل کرد به آنان بپیوندد و با همکاری یکدیگر به جنگ امویان بپردازند و چنان چه خلاف آن چه را که مختار می گوید کشف نمود با آنان بجنگند و

ص:330

نیز مانع پیشروی آنان به سوی مدینه شود.(1)

هر دو نیرو به سوی مدینه در حرکت بودند تا در منطقه ای به نام «قیم» با هم روبه رو شدند. ابن ورس نیروهایش را در کنار آبی فرود آورده و کاملاً آرایش نظامی داده بود. سلمان بن حمیر همدانی فرماندهی سمت راست و عیّاش بن جعده فرماندهی سمت چپ لشکر را به عهده داشت.

نیروهای عباس بن سهل بر اثر خستگی آرایش خود را از دست داده بودند. آنان وقتی نزدیک نیروهای شرحبیل رسیدند، عباس از اسب فرود آمد و شرحبیل را در حالی ملاقات کرد که جلو نیروهای خود به قدم زدن مشغول بود.

شرحبیل عباس را به خیمه خود دعوت کرد. هر دو در میان خیمه پس از تعارفات و احوال پرسی روی موضوع اصلی یعنی جنگ و مقابله با سپاه شام در وادی القری پرداختند.

وقتی عباس تا حدودی از قصد و اراده شرحبیل آگاه شد و فهمید که او می خواهد به مدینه برود به او گفت:

مگر تو در اطاعت ابن زبیر نیستی؟

شرحبیل گفت: بلی که هستم؟

عباس گفت: اما دستور ابن زبیر این است که شما همراه با ما به وادی القری بیایید و با دشمن او که در آن جا برای حمله به مکه آمده اند بجنگیم، و شما هم هدفی جز این ندارید.

شرحبیل گفت: به من دستور نداده اند تا از شما اطاعت کنم، بلکه مأموریت من آن است تا به مدینه روم و در آن جا منتظر دستورهای

ص:331

بعدی مختار بمانم.

عباس گفت: شما گفتید که در اطاعت ابن زبیر هستید، اگر واقعا چنین است، او به من دستور داده تا شما را به وادی القری ببرم.

شرحبیل گفت: نه، من دستوری ندارم تا از تو اطاعت کنم، آن چه به من دستور داده شده این است که به مدینه روم و آن گاه به امیر خود (مختار) بنویسم که دستور بعدی را برایم روانه سازد تا عمل نمایم.

وقتی عباس بن سهل به نقشه مختار پی برد و مطمئن گردید که شرحبیل هرگز قصد اطاعت از ابن زبیر را ندارد بلکه برنامه دیگری غیر از آنچه گفته بود در پیش دارد، از اصرار خود دست کشید و در فکر حیله ای برای نابودی شرحبیل و سپاه او افتاد. برهمین اساس در ظاهر خود را با او موافق جلوه داد و مانعی از رفتنش به سوی مدینه نشد و گفت:

نظر تو درست است، باید به آنچه دستور داری عمل کنی، امّا به من دستور داده تا به وادی القری بروم، به همین علت نمی توانم نزد تو بمانم.

عباس بن سهل چنان وانمود می کرد که دیگر کاری به شرحبیل ندارد و برایش مهم نیست که او چه می کند و به کجا می رود و صلاح دید تا با شرحبیل گرم بگیرد و با او با صمیمیت و دوستی برخورد کند. اما در دل برای به دام انداختن نیروهای او نقشه می کشید و از فکر غافل گیر نمودن آنان لحظه ای به دور نبود.

ص:332

خود مشغول کرده بود، مخصوصا او به شرحبیل گفته بود که به زودی با سپاه خود به طرف وادی القری حرکت می کند. بنابراین می بایست هرچه زودتر نقشه اش را عملی می کرد تا مبادا دیر ماندن شان باعث افشای نقشه او شود، امّا مسأله ای پیش آمد که به دست خود شرحبیل زمینه عملی شدن و اجرای نقشه عباس بن سهل مهیا گردید، به این قرار:

آذوقه سربازان مختار تمام شده بود. مدتی بود سربازان چیز قابل توجهی که آنان را سیر کند نخورده بودند. شرحبیل در نظر داشت تا برای سپاه خود آذوقه تهیّه کند. وقتی این موضوع را با عباس بن سهل در میان گذاشت، او با خوش رویی و تمایل قول داد تا قبل از رفتن به سوی وادی القری برای نیروهای مختار آذوقه تهیه کند، اما در دل از این پیشنهاد بسیار خوشحال شد و به دنبال این پیشنهاد نقشه ای برای نابودی آنان در نظر گرفت.

وقتی عباس به اردوگاه خود بازگشت و فرماندهان خود را در جریان امر قرار داد، آنان به زودی آذوقه و حدود سیصد گوسفند (هر ده نفر یک گوسفند) آماده نمودند و به اردوگاه شرحبیل فرستادند. این سخاوت ابن سهل باعث خرسندی شرحبیل و سپاه او شد؛ آنان بی خبر از سرنوشت شومی که در کمین شان نشسته و دام خطرناکی که در پیش روی شان پهن گردیده بود با خیال راحت مشغول ذبح و پوست کندن گوسفندها و پخت و پز غذا شدند.

از آن طرف عباس بن سهل به بهانه حرکت به سوی وادی القری سپاه خود را به حالت آماده باش قرار داده بود، در حالی که آرایش نظامی سپاه شرحبیل کاملاً به هم خورده بود و همه مشغول استراحت و صرف غذا در کنار آب شده و اسلحه های خود را در کناری نهاده بودند. ناگهان با

ص:333

حمله غافل گیرانه آنان مواجه شدند. همه حیرت زده به هر سوی می دویدند و به این طریق اکثر نیروهای مختار از ترس پراکنده شدند و شمار زیادی نیز به قتل رسیدند.

شرحبیل وقتی متوجه فریب ابن سهل شد که کار از کار گذشته بود اما باز هم روحیه خود را از دست نداد و به نیروهای خود فریاد زد که:

«ای سپاه خدا، به سوی من بشتابید و با کج اندیشان و منحرفان و یاران شیطان رانده شده بجنگید شما بر حق هستید و در راه هدایت گام بر می دارید، آنان با فریب و نیرنگ بر ما خیانت کردند».

فریادها و تشویق های ابن ورس در آن هیاهو هرگز به گوش کسی نرسید و هرکس در فکر نجات جان خود بود، جز صد نفر که در کنار فرمانده شان به پایداری می پرداختند، اما مقاومت آنان نیز با همه دلاوری که از خود نشان دادند و جنگ سختی که کردند درهم شکسته شد و همه شان به شهادت رسیدند و شرحبیل نیز همراه آنان شهید شد.

پس از کشته شدن شرحبیل، عباس بن سهل پرچمی برافراشت و اعلام نمود که: «هر کس به زیر آن درآید و اسلحه اش را کنار گذارد در امان است»، اما جز شمار کمی همه پا به فرار نهادند و سیصد نفر نیز همراه با سلمان بن حجر همدانی و عیّاش بن جُعده جُزلی موفق شدند از معرکه جان سالم به در ببرند و راه عراق را در پیش گیرند، اما نیروهای ابن سهل به دستور او به تعقیب آنان پرداختند و بسیاری از آنان را در حالی که متواری شده بودند کشتند و عده ای هم از شدت گرسنگی و تشنگی در میان راه به هلاکت رسیدند و آنان که خود را به کوفه رساندند

ص:334

ماجرا را به مختار گفتند و او را از تمام قضایا با خبر ساختند.(1)

ص:335

مقدر شده و خواست خدا در آن بوده است.(1)

پس از آن نامه ای به محمد حنفیه نوشت و در آن علت و انگیزه های خود را از فرستادن این نیرو و ماجرای کشته و متواری شدن آنان نوشت، که مضمون آن نامه به قرار ذیل است:

... اما بعد، من برای این که تو را یاری نمایم و دشمنانت را خوار و زبون گردانم و حجاز را در تحت تصرف تو درآورم سپاهی را به سوی تو فرستادم، امّا قبل از آن که آنان به مدینه برسند، با قشون آن بی دین (ابن زبیر) روبه رو شدند. آنان با تکیه بر عهد و پیمان خدا و فریب، نخست اطمینان و اعتماد سپاه ما را به خود جلب نمودند و سپس پیمان خود را شکستند و ناجوان مردانه بر شرحبیل و همراهانش تاختند و خون شان را بر زمین ریختند.

حال اگر صلاح می دانی سپاه عظیمی را به سوی مدینه گسیل می دارم و شما هم نمایندگانی را از جانب خود در این سپاه بفرستید تا بر مردم مدینه نیز آشکار گردد که من در اطاعت شمایم و این سپاه هم در فرمان و اختیار شما است. اگر چنین کنی خواهی دید که بیش تر مردم مدینه به طرفداری از شما خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله قیام خواهند نمود و حق شما را به جای خواهند آورد و نیز آشکار خواهد شد که خاندان زبیر منزلتی در میان مردم ندارند؛ زیرا آنان مردمان ستمگر و بی دین اند.(2)

مختار پس از نوشتن این نامه صالح بن مسعود را که از دوستان محمدبن حنفیه بود نزد خود طلبید و او را مأمور ساخت تا هرچه زودتر آن نامه را به محمد برساند.

هنگامی که محمد نامه مختار را خواند، در پاسخ آن چنین نوشت:

... نامه ات به من رسید. مقبول ترین کار نزد ما آن است که در آن

ص:336

اطاعت خداوند باشد و تو در هر حال _ چه در نهان و چه در آشکار _ فرمان بردار خداوند و آگاه باش که اگر من می خواستم می توانستم مردم را به سوی خود جلب نمایم و برای قیام یاران زیادی اطرافم را می گرفتند، اما من صبر را پیشه ساختم تا حکم خداوند چه باشد، که او بهترین حاکمان است.

محمد حنفیه در این نامه مختار را به آرامش دعوت و پیشنهاد او را مبنی بر گسیل نیرو به حجاز ردّ کرد.(1)

ص:337

ص:338

می دانست و علاقه و محبت بسیاری نسبت به امام زین العابدین علیه السلام و محمد حنفیه داشت، ابن زبیر را سخت به وحشت انداخت؛ زیرا او می دانست که در صورت حمایت بنی هاشم و محمد حنفیّه از مختار، بسیاری از مردم حجاز از آنان پیروی می کنند و به حمایت از مختار برمی خیزند و از آن جایی که وی یکی از علل قیام خود را حمایت از اهل بیت معرفی کرده بود و آنان را محق به خلافت می دانست، دیگر جایی برای خلافت او باقی نمی ماند.

لذا در جبهه حجاز عمده ترین حملات خود را برضد محمد حنفیّه و بنی هاشم در مدینه متوجه ساخت و به منظور بیعت گرفتن از محمد حنفیّه وی را تحت فشارهای سختی قرار داد تا با بیعت گرفتن از ایشان علاوه بر مشروعیت بخشیدن به حاکمیت خود، مختار را نیز که خود را نماینده محمد حنفیه معرفی می نمود خلع سلاح کند، زیرا بیعت محمد حنفیّه با ابن زبیر به معنای پذیرفتن و به رسمیت شناختن حاکمیت و خلافت ابن زبیر از سوی محمد حنفیّه محسوب می شد.

افزون بر آن، اکثر مخالفان ابن زبیر و همه شیعیان و بنی هاشم نسبت به امام زین العابدین علیه السلام و محمد حنفیّه ارادت خاصی داشتند و در مسایل دینی و سیاسی از آنان پیروی و راجع به مشکلات شان به آنان مراجعه می کردند، به این علت بیعت ننمودن آنان با ابن زبیر به معنای ردّ خلافت و حاکمیت ابن زبیر از سوی آنان به حساب می آمد و این مسأله با توجه به حمایت محمد حنفیّه و امام سجّاد علیه السلام از مختار در قالب دعاها _ به ویژه پس از آن که او جنایت کاران کربلا را قلع و قمع نمود و انتقام شهدای کربلا را از آنان گرفت _ موقعیت مختار را در نزد مخالفین ابن زبیر و مخصوصا طرفداران اهل بیت بالا برد.

ص:339

پس، از جمله اهداف ابن زبیر از بیعت گرفتن از محمد حنفیه و بنی هاشم این بود تا با زمینه های نفوذ مختار در حجاز مبارزه کند و راه های قدرت گیری اورا در آن مسدود سازد و نیز مخالفان خود را که برای مبارزه با او چشم امید به حمایت مختار دوخته بودند بی پشتوانه بسازد و در نتیجه رام کند. همان طور که قصد مختار از جلب رضایت و اعتماد ابن زبیر به خودش این بود تا او را ولو برای مدت کوتاهی هم که شده از حمایت فراریان کوفه و مخالفان خود منصرف سازد تا در آن فرصت به اهداف و برنامه های خود بپردازد و به حکومت و نظام خود سروسامان بخشد و تدبیری برای مهار آنان بسنجد.

ص:340

الاجل را توسط عمروبن عروه بن زبیر (پسر برادر عبداللّه بن زبیر) به محمد حنفیّه ابلاغ کرد، او در پاسخ آن به عمرو گفت:

به عمویت بگو که، بسیار مغرور شده ای که این قدر برای خون ریزی و شکستن حرمت، خود را آماده نموده ای!(1)

بلاذری در جای دیگر می نویسد: ابن زبیر ضرب الاجل را به دست برادر خود عروة به محمد حنفیّه رساند و ایشان در جواب او گفت:

بدا به حال برادرت! چه چیز او را به برانگیختن خشم خداوند به سماجت واداشته و از ذات حق غافل نموده است!(2)

احتمال دارد هر دو قول صحیح باشد؛ یعنی ابن زبیر هم عمروبن عروة و هم برادر خود عروه را برای تهدید و بیعت گرفتن از محمد حنفیه به نزد او فرستاده باشد.

ابن زبیر می دانست که کشتن محمد حنفیّه و همراهان او برایش بی درد سر نیست و باعث بر انگیخته شدن خشم بنی هاشم و شیعیان در عراق می شود، امّا از سوی دیگر بیعت نکردن محمد حنفیّه و بنی هاشم با او با توجه به حمایت آنان از مختار خطرناک تر بود. به همین لحاظ در صورت بیعت نکردنِ آنان، تردیدی در کشتن شان نداشت؛ از این رو همراهان محمد حنفیّه به او پیشنهاد کردند تا برای نجات خویش از مختار یاری بخواهند. محمد این پیشنهاد آنان را پذیرفت و نامه ای به مختار نوشت. در آن نامه نخست شرح حال خود و هم زندانیان خویش را بیان نموده و گفته بود که جان همه آنان در خطر مرگ قرار دارد و از مختار خواسته شده بود که هرچه زودتر برای نجات شان دست به کار

ص:341

شود و همان طور که کوفیان برادرش امام حسین علیه السلام را تنها گذاشتند و پس از دعوت او را رها و نسبت به آن حضرت بی وفایی کردند او (مختار) چنان نکند.

مضمون نامه محمد حنفیه به مختار به قرار ذیل است:

به نام خداوند بخشنده مهربان

از محمد فرزند علی، به مختار پسر ابی عبید، از شیعیان اهل بیت، درود بر شما باد!

سپاس خدایی را که جز او خدایی نیست. اما بعد، از خداوند می خواهم که ما و شما را در زمره بهشتیان قرار دهد و از آتش دوزخ دورمان گرداند. این نامه را در حالی می نویسم که من و خانواده ام همراه ده تن از یارانم [توسط ابن زبیر] در بیت اللّه که همه در آن در امان اند. زندانی شده ایم. او آب و غذا را از ما دریغ داشته و مردم را از ملاقات با ما منع و ما را به سوزاندن در آتش تهدید کرده است.

سوگند به خدای که جزای نیکو کاری را به نیکی می دهد و به دنبال کار پسندیده و عمل نیک پاداش خوب عنایت می کند، اگر این بار نیز ما را یاری نکنید و خاندان پیامبرتان را تنها بگذارید، همان طور که در گذشته [کوفیان] حسین و فرزندان او را پس از دعوت به سوی خود تنها گذاشتند و به شهادت رساندند پشیمانی گریبان شما را می گیرد. پس با من کاری را نکنید که با حسین علیه السلام و یارانش نمودید و باعث ندامت و پشیمانی همه گردید. پس ای یاری کنندگان، به خدا سوگند که ما هیچ کسی را به ظلم و ستم فرا نمی خوانیم و به جنگ و خون ریزی تشویق نمی کنیم. ما می خواهیم تا کار مردم سر و سامان گیرد و صلح و دوستی میان آنان برقرار گردد.

والسلام (1)

ص:342

محمدبن حنفیّه پس از نوشتن این نامه با سه نفر از شیعیان عراق که به مکه آمده بودند ارتباط برقرار کرد و هنگامی که نگهبانان زندان زمزم به خواب رفته بودند نامه را از زندان به آن ها رساند.

هنگامی که نامه محمد حنفیه به دست مختار رسید و او آن را خواند، سخت ناراحت شد. مردم را جمع نمود و آن نامه را برای آنان خواند و سپس گفت:

این نامه از مهدی، بزرگ خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله شماست، ابن زبیر او و همراهانش را چون گوسفند دربند کشیده و آنان را به سوزاندن در آتش تهدید نموده است و خطر مرگ هر لحظه تهدیدشان می کند.

من ابواسحاق نباشم، چنان چه به یاری آنان نشتابم و فوج فوج نیرو برای رهایی آنان گسیل ندارم، و فرزند زن «کاهلیه» (جده ابن زبیر) را به روز سیاه ننشانم.»(1)

مردم کوفه از دست گیری محمدبن حنفیّه با خوانده شدن نامه او اظهار نگرانی نمودند و سخت برآشفته و همه خواهان اقدام سریع عملیات نجات از سوی مختار شدند.

ص:343

3. گروه «ابو المعتمر» صد نفر؛

4. گروه «هانی بن قیس» صد نفر؛

5. گروه «عمر بن طارق» چهل نفر؛

6. گروه «یونس بن عمران» چهل نفر.(1)

علت این که مختار نیروهای اعزامی را به گروه های ششگانه تقسیم بندی نمود این بود تا آنان در گروه های کوچک بدون این که جلب توجه کنند وارد مکه شوند و قبل از عملیات نباید ابن زبیر و هیچ کس دیگری از طرح این عملیات اطلاع می یافتند؛ زیرا افشای این عملیات علاوه بر این که احتمال موفقیت آن را کاهش می داد، جان محمد حنفیّه و یاران او را قبل از فرا رسیدن ضرب الاجل به خطر می انداخت.

مسأله دیگر غیر از مخفی نگه داشتن طرح عملیات تا زمان شروع آن، شکسته شدن حرمت خانه خدا بود. انجام دادن عملیات نجات طبیعتا بدون برخورد و درگیری امکان نداشت. شاید دلیل این که ابن زبیر محمد حنفیه و همراهان او را در تونل زمزم زندانی نمود این بود که مسلمانان هرگز حرمت خانه خدا را نمی شکنند و جنگ و خون ریزی را در آن جا روا نمی دانند و چنان چه طرفداران محمد حنفیه و شیعیان برای نجات آنان در کعبه دست به شمشیر می بردند بهانه خوبی را از نظر تبلیغاتی برای مخدوش کردن چهره آنان به دست زبیری ها می داد.

مختار برای این که هم عملیات نجات با موفقیت انجام بگیرد و هم حرمت خانه خدا شکسته و خونی در کعبه ریخته نشود نیروهای خود را در صورت پیش آمدن درگیری از استفاده کردن شمشیر منع نمود.

ص:344

به همین دلیل آنان چوب دستی هایی را برای خود آماده کردند تا در صورت لزوم برای اجرای عملیات نجات به جای شمشیر از آن ها استفاده نمایند و از آن جایی که اکثر آن نیروها را فارسی زبان و ایرانیان تشکیل می دادند نام آن چوب دستی ها را «کافر کوب» نهاده بودند.

ص:345

دو روز قبل از فرا رسیدن ضرب الاجلی که ابن زبیر برای محمد حنفیه و همراهان او داده بود نیروهای عملیاتی به فرماندهی ابوعبداللّه با «کافرکوب»های خود در حالی که فریادشان به شعارهای «یالثارات الحسین علیه السلام » بلند بود وارد مسجدالحرام شدند.

عملیات به این صورت بود که گروه ابوعبداللّه و نیروهایش ورود به تونل زمزم و آزاد سازی محمد حنفیّه و هم زندانیان او را به عهده داشتند و بقیّه نیروها همراه با سایر شیعیانی که در حجاز در جریان موضوع قرار گرفته بودند در مسجدالحرام به دادن شعار «یالثارات الحسین علیه السلام » بپردازند تا با کشاندن جمعیت مسلمانان و زایران خانه خدا به سوی خود، توجه ابن زبیر و نیروهای او را به خود مشغول و زمینه نجات زندانیان را بهتر فراهم سازند.

نقشه آنان آن طور که از قبل چیده شده بود عملی شد. در هنگامی که فریادهای بلند «یالثارات الحسین علیه السلام » شیعیان و نیروهای اعزامی از کوفه توجه همه را به خود جلب و ابن زبیر و نیروهای او را غافل گیر کرده و به وحشت سختی افکنده بود نیروهای عبداللّه با اقدام سریع نگهبانان زندان را غافل گیر نمودند و چوب ها و هیزم هایی را که جلو در زمزم برای آتش زدن زندانیان آورده بودند کنار زدند و در را شکسته، داخل تونل زمزم شدند و محمد حنفیّه و بنی هاشم و سایر زندانیان را از آن بیرون آوردند.(1)

نیروهای اعزامی از کوفه و شیعیان حاضر در مسجدالحرام در حالی که بر اساس برنامه مشغول اجرای وظیفه خود بودند، در دل برای

ص:346

موفقیت عبداللّه دعا می کردند و به همین علت همه در حالت سخت انتظار و نگرانی به سر می بردند، اما همین که خبر موفقیت آمیز عملیات نجات محمدبن حنفیّه و همراهان او به گوش شان رسید، همهمه شادی آنان فضای مسجد را پر از سرور نمود و به شکرانه آن پیروزی فریادهای تکبیرشان به آسمان برخاست.

مأموران مختار که از عملیات خود راضی به نظر می رسیدند اطراف محمد حنفیّه و یاران او را گرفتند و با احترام خاصی در حالی که تأمین امنیت آنان را بر عهده گرفته بودند همه شان را به جای امنی منتقل و سپس از محمد حنفیّه تقاضا کردند که اجازه دهد تا کار عبداللّه زبیر و عمّال او را که سخت به وحشت افتاده بودند یکسره نمایند، اما محمد حنفیه آنان را به خونسردی و بردباری دعوت کرد و گفت:

من جنگ در حریم کعبه را حلال نمی دانم.(1)

ابن زبیر که هرگز تصور چنین عملیات غافل گیرانه ای را از سوی مختار آن هم در مرکز قدرت خود نداشت به کلی وحشت زده شده و دست و پای خود را گم کرده بود، امّا به روی خود نمی آورد، لذا در حالی که از شدت ناراحتی و خشم به خود می پیچید کوشید تا دوباره محمد حنفیه و همراهان او را دست گیر کند و به زندان بازگرداند. به همین دلیل، وقتی با ابوعبداللّه و نیروهایش روبه رو گردید رو به آنان کرد و فریاد زد:

«هان! شما پنداشته اید که من محمد حنفیّه و بنی هاشم را رها خواهم کرد؟ به خدا سوگند، تا از آنان بیعت نگیرم دست ازسرشان بر نمی دارم.»

ص:347

اما ابوعبداللّه فرمانده نیروهای مختار در جواب، ابن زبیر را مخاطب قرار داد و با خشم بر او فریاد کشید:

قسم به خدای کعبه و رکن و مقام و خدای حلال و حرام. اگر کوچک ترین مزاحمت و آزاری به آنان برسانی با شمشیرهای خود چنان با تو می جنگیم که شکی برای کافران باقی نماند.

وحشت و نگرانی از سراپای ابن زبیر خوانده می شد و ترس از سخنان ابوعبداللّه که او را کاملاً تحت تأثیر قرار داده بود در چهره اش مشاهده می گردید امّا برای این که در پیش عاملین خود کم نیارد، باز دل به دریا زد و این مرتبه با لحن آرام تر گفت:

آنان چیزی نیستند، به خدا سوگند اگر به یاران خود دستور دهم در مدت کمی سر از تن همه آنان جدا می کنند.

این بار یکی از فرماندهان مختار به نام قیس بن مالک پا پیش نهاد و در جواب ابن زبیر گفت: به خدا قسم در انتظارم تا چنان قصدی کنی و آن گاه قبل از آن که دستت به ما برسد چنان بلایی به سرت فرود آوریم که تا ابد پشیمان شوی.

منظور قیس از این سخن این بود که خداوند در قرآن می فرماید: «... با آنان [کافران] در نزد مسجدالحرام نجنگید؛ مگر این که در آن جا با شما بجنگند. پس اگر در آن جا با شما تعرض نمودند و جنگیدند آنان را به قتل برسانید...»(1) لذا آنان نمی خواستند شروع کننده جنگ باشند و حرمت خانه خدا را بشکنند، اما اگر به آنان و یاران تعرض می شد دیگر هیچ عذری برای دفاع از خود نداشتند.

درگیری شدید لفظی میان ابن زبیر و مأموران مختار نزدیک بود کار

ص:348

را به جاهای باریکی بکشاند که محمد حنفیّه آنان را به خونسردی امر نمود و از مشاجره با ابن زبیر منع کرد. او از آنان خواست تا مبادا دست از پا خطا نمایند و در مسجد الحرام کار را به درگیری و جنگ بکشانند.

با اصرار محمد حنفیّه مأموران جان برکف و از خود گذشته مختار که آمادگی خود را برای پیکار با ابن زبیر اعلام می داشتند، دست از وی کشیدند، و ابن زبیر را که نزدیک بود از ترس و هیبت آنان قالب تهی کند، در حالی رها نمودند که وی در مرکز قدرت و خلافت خود جرأت هرگونه اقدام و تعرض برضد نیروهای مختار را از دست داده بود.

پس از اتمام این واقعه محمد حنفیه و شیعیانی که به حمایت از او برخاسته بودند و به چهار هزار نفر می رسیدند، به محله ای نزدیک مکه، در «شعب علی» نقل مکان نمودند. پول هایی را که مختار برای محمد حنفیّه فرستاده بود، وی در شعب علی میان شیعیان و بنی هاشم تقسیم کرد و سپس نیروهای مختار در حالی که تا آخر اصرار داشتند که با ابن زبیر بجنگند و او از درگیری آنان ممانعت می ورزید، با سربلندی و موفقیت به کوفه بازگشتند.(1)

پس از عملیات موفقیت آمیز نجات محمدبن حنفیه و همراهان او از زندان زمزم به همت نیروهای مختار، آنان به «خشبیّه» یعنی «چوب داران» معروف گردیدند؛ آنان برای این که حرمت خانه خدا را نگه داشته باشند و خونی در آن جا ریخته نشود با چوب دستی به انجام دادن عملیات

ص:349

پرداختند.(1)

ص:350

طور شده انتقامش را از مختار بگیرد و از بصره به عنوان مرکز فعالیت های نظامی برضد او استفاده کند.

ص:351

به ولایت بصره گماشت.»(1)

کربوتلی ماجرای آمدن مصعب به بصره را از ابن اثیر چنین نقل می کند:

مصعب با نقاب وارد بصره شد و به مسجد رفت. در آن جا خطابه ای خواند و به مردم اعلام کرد که دوره ضعف و فترت سپری شده و هنگام عزم و قدرت فرا رسیده است. آن گاه امویان را توصیف کرد و گفت آنان مردمی مفسدند و نیز مختار را فرعون خواند، سپس با این کلام سخنان خود را پایان داد: «ای مردم بصره، شنیده ام شما أمرا و حکام خود را لقب می دهید، من نیز خودم را قصاب لقب داده ام.»(2)

جدیّت، صراحت و جرأت عمل مصعب باعث دلگرمی اشراف بصره شد. به همین سبب به زودی نه تنها آنان بلکه اشراف کوفه نیز پس از فرار از کوفه به مصعب روی آوردند و با فریاد او را پناه و حامی خود خواندند و از او برای جنگیدن با مختار کمک طلبیدند.

ص:352

ابن زبیر را بر آن داشت تا متقابلاً او نیز پس از آن دست به حمایت جدی و همه جانبه از مخالفین مختار در عراق بزند.

همان طور که گفته شد مصعب ده هزار نفر از اشراف و جنایت کاران کربلا را در بصره پناه داده بود تا در موقع لزوم از آنان برضد مختار استفاده کند. البته اشراف و فراریان کوفه بیش از مصعب اشتیاق خود را به جنگ با مختار و حمله بر کوفه نشان می دادند و بارها از او خواسته بودند تا به کوفه هجوم آورد امّا در آن هنگام مصعب موقعیت را برای درگیر شدن با مختار مناسب نمی دید.

در میان اشراف فراری کوفه در بصره دو نفر بیش از همه اصرار داشتند تا مصعب را به جنگ با مختار وادارند و در این جنگ نیز نقش مهمی ایفا کردند:

ص:353

فراریان برای جنگ با مختار داشت محمدبن اشعث بود. او در فاجعه کربلا سهم عمده ای داشت و جزء فرماندهان لشکر یزید در کربلا بود و نیز در دست گیری و کشته شدن مسلم بن عقیل نقش مستقیم داشت.(1)

دشمنی و کینه شدید محمد اشعث نسبت به اهل بیت، و زیرکی و اظهار صداقت او نسبت به مصعب باعث شد تا وی نسبت به او احترام خاصی بگذارد و در حضور همگان او را در کنار خود جای دهد و به حرف هایش توجه کند.

محمد اشعث نسبت به نژاد عرب تعصب شدیدی داشت و عرب ها را لایق برتری و حکومت بر همه می دانست. برعکس، سایر اقوام و نژادها به خصوص ایرانی ها را به حساب نمی آورد و از آنان کینه بسیاری در دل داشت. پدر او نیز چنین بود. در هنگام خلافت امام علی علیه السلام در کوفه که آن حضرت مبارزه شدیدی را برضد نژادگرایان و برتری نژادی شروع کرد و برای ایرانیان و خراسانیان و هم چنین سایر اقوام حقوق مساوی با عرب ها قائل بود، محمد و پدر او اشعث به مخالفت با آن حضرت پرداختند.

نقل می کنند روزی اشعث در حال سخنرانی امام علی علیه السلام وارد مسجد کوفه شد. وقتی چشمش به انبوه ایرانیان افتاد منقلب گردید، به قسمی که نتوانست جلو احساسات خود را بگیرد و «با صدای بلند آن بزرگوار را مخاطب ساخت: ای امیرالمؤمنین، این سرخ رویان بر ما چیره شده اند و...».(2)

ص:354

حمله کنی»، او در جوابش گفت: من هم درصدد حمله به کوفه ام امّا تا مهلّب بن ابی صفره نباشد من صلاح نمی دانم در این زمینه اقدامی نمایم.

مهلّب انسان تیزهوش، و مورد احترام مردم بصره بود و در امور نظامی و فنون جنگ بسیار مهارت داشت و در سیاست و کارهای اداری دارای توان مندی و لیاقت خوبی بود. او از سوی مصعب به استانداری فارس تعیین شده بود و در آن هنگام مشغول اجرای وظیفه در آن جا بود. وقتی مصعب و اشراف کوفه تصمیم خود را در جنگ با مختار گرفتند، مصعب طی نامه ای به مهلب نوشت و گفت: که قصد دارم به کوفه حمله کنم و آن جا را از مختار بگیرم لذا هرچه سریع تر خود را به بصره برسان.

مهلب که نمی خواست در آن جنگ شرکت کند و خود را با مختار درگیر نماید به این بهانه که فعلاً سخت مشغول است و گرفتار رسیدگی به امور منطقه و جمع آوری خراج و جنگ با خوارج است به مصعب جواب ردّ داد و به بصره نیامد.

ص:355

محمد گفت: من پیام مهمی از مصعب برای تو آورده ام وگرنه به خدا قسم هرگز تا حال پیک کسی نشده بودم، حال نیز هدفم نامه مصعب نیست، بلکه اوضاع رقت بار و نامناسبی که همه ما را به بدبختی کشانده باعث شده است تا من به این جا بیایم و از شما مدد بخواهم. بردگان و موالیان سرنوشت ما را به دست گرفته و افرادی بی ریشه بر زنان و فرزندان و اموال ما مسلط شده اند، به طوری که همه را به ستوه آورده و از زندگی سیر کرده اند.

محمد اشعث می دانست چگونه احساسات مهلّب را تحریک کند و او را با سخنان خود همراه گرداند تا به بصره بیاید.(1)

ص:356

ورود او به قصر شد و از او پرسید که: آیا اجازه برای ملاقات گرفته ای یا نه؟

مهلّب که از برخورد آن نگهبان سخت عصبانی شده بود با مشت به صورتش کوبید که بر اثر آن، بینی آن بیچاره شکست و خون از آن سرازیر شد.

نگهبان در حالی که از بینی اش خون می چکید با شتاب خود را نزد مصعب رساند. وقتی چشم مصعب به او افتاد فریاد کشید:

چه شده، این چه وضعی است؟

نگهبان گفت: مردی که او را نمی شناختم مرا زد.

هنوز سخنان نگهبان پایان نیافته بود که مهلّب بر مصعب وارد شد و نگهبان با سراسیمگی فریاد زد:

امیر، همین مرا زد.

مصعب با دیدن مهلّب از جایش برخاست و در حالی که به استقبال او به سوی در ورودی در حرکت بود با پرخاش بر سر نگهبان بیچاره فریاد زد: بیرون، زود باش سر کارت برو!(1)

ص:357

مصعب با توجه به شناختی که از مختار و نیروهای او و هم چنین اوضاع و روحیات مردم کوفه به دست آورده بود به این نتیجه رسیده بود که اگر تنها بر نیروهای نظامی تکیه نماید ممکن است به سرنوشت شوم عبیداللّه بن زیاد گرفتار شود؛ لذا تصمیم گرفت که همزمان با درگیری نظامی و جنگ رویاروی از طریق گشودن جبهه دیگری در داخل کوفه از پشت بر مختار ضربه وارد کند. به همین منظور مصعب عبدالرحمان بن مخنف را به حضور طلبید و به او دستور داد تا خود را برای رفتن به داخل کوفه قبل از حمله نظامی مهیا کند.

ابن مخنف یکی از سران فراری کوفه بود و در میان مخالفین به هوشیاری معروف گشته بود و می دانست که چگونه با سران و افراد مخالف در کوفه ارتباط برقرار کند و آنان را به حمایت مصعب امیدوار سازد و زمینه های پیوستن افراد ناراضی را به مصعب فراهم آورد.

هنگامی که مصعب، عبدالرحمان را به سوی کوفه فرستاد به او تأکید کرد که رفتن خود را به کوفه مخفی دارد. کارهایی که او باید در کوفه قبل از حمله انجام می داد عبارت بودند از:

1. شناسایی افراد ناراضی و تشویق آنان برای پیوستن به لشکر مصعب؛

2. برقراری ارتباط با مخالفین مختار در کوفه و سازماندهی آنان برای فعالیت در آن جا به نفع مصعب و مخدوش ساختن جوّ به ضرر مختار؛

3. تهیّه اطلاعات از اوضاع کوفه و نیروهای مختار و موقعیت های آنان برای مصعب؛

4. گرفتن بیعت به طور محرمانه از ناراضیان و مخالفین مختار به نفع ابن زبیر.

ص:358

مصعب به ابن مخنف تأکید کرد تا هرچه در توان دارد برای منصرف کردن مردم و بزرگان کوفه از مختار به کار گیرد و مردم را به سوی او جذب کند.(1)

همان طور که انتظار می رفت ابن مخنف در مأموریت خود توفیق فراوانی حاصل نمود. او توانست افراد ضعیف النفس کوفه را جذب کند، مخالفان و اشراف کوفه را با خود هم نظر سازد و حتی در میان افراد ضعیف مختار نیز نفوذ کند و عقیده آنان را نسبت به مختار سُست گرداند و به نارضایتی ها دامن بزند و در نتیجه در کوفه هرج و مرج به راه اندازد.

ص:359

سپرد(1) و فرماندهی لشکری را که همه از قبیله عبدالقیس بودند به مالک بن منذر سپرد،(2) هم چنین پیشوای اول بصره اخنف بن قیس را به فرماندهی قبیله تمیم تعیین کرد.(3) مالک بن مسمع را به فرماندهی قبیله بکر بن وائل که از قبایل بزرگ و صاحب نفوذ بصره بود و در پنج ناحیه بصره سکونت داشت تعیین نمود؛ زیادبن عمرو ازدی را به فرماندهی قبیله ازد منصوب ساخت و قیس بن هیثم را به فرماندهی قبایل و عشایری که از خارج بصره به سپاه مصعب پیوسته بودند.(4)

مصعب از هر نظر خود را آماده حمله به کوفه می دانست و تمام زمینه ها را برای پیروزی خود مساعد می دید. او هم توانسته بود در داخل کوفه توسط ابن مخنف نفوذ کند و از آن به عنوان ستون پنجم به خوبی استفاده نماید و هم سپاه عظیمی را برای تصرف کوفه بسیج سازد. از نظر مالی نیز هیچ مشکلی نداشت؛ چون علاوه بر کمک های برادرش عبداللّه زبیر و خراج بصره، از حمایت بی دریغ مالی اشراف عرب در عراق نیز برخوردار بود.

مصعب پس از آن که تدارکات لازم را برای سپاه خود آماده ساخت و آنان را سازماندهی نمود و همه مقدمات را برای حمله به کوفه فراهم دید، نیروهایش را در خارج از بصره در کنار جسر اکبر (پل بزرگ) منتقل نمود و آن جا رابه عنوان اردوگاه نظامی تعیین کرد تا نیروهایی که پس از آن به او می پیوندند در آن جا مستقر شوند.(5)

ص:360

ص:361

گرد آیید و در برابر دشمن ایستادگی نمایید، که به یاری خدا اگر به دشمن در نبرد گردید آنان را همانند قوم «عاد» و «ارم» نابود خواهی ساخت.(1)

سخنان مختار تأثیر خود را در بسیج مردم برای مبارزه با مصعب به جای گذاشت، لذا شصت هزار نفر برای جنگ با قشون زبیری ها و فراریان کوفه به فرماندهی احمربن شمیط اعلام آمادگی کردند.

ابن شمیط یکی از فرماندهان شجاع و دلاور مختار و از محبّان و شیعیان فداکار اهل بیت علیهم السلام بود و نزد مردم کوفه احترام فراوانی داشت و همه از او به بزرگواری یاد می نمودند. مختار او را به فرماندهی کل سپاه خود در این جنگ برگزید و تمام نیروهایی را که قبلاً تحت فرماندهی ابراهیم اشتر قرار داشتند با همان سازماندهی و دسته بندی تحت فرماندهی او درآورد.

ابن شمیط در منطقه «حمام اعین» که در نزدیکی کوفه قرار داشت اردو زد تا نیروهای نظامی در آن جا گرد آیند و پس از سازماندهی و دسته بندی آنان، به مقابله با دشمن بپردازند. او سپاه تحت فرمان خود را به شکل ذیل سازماندهی نمود:

فرماندهی جناح راست لشکر را به عبداللّه بن کامل شاکری سپرد، و به فرماندهی جناح چپ لشکر عبداللّه بن وهب جُشمی را منصوب کرد و رزین عبد سلول را به فرماندهی سواره نظام برگزید؛ فرماندهی پیاده نظام را به کثیربن اسماعیل کندی سپرد و کیسان ابوعمره را که رئیس شهربانی کوفه بود به فرماندهی لشکر موالی که ایرانیان مقیم کوفه بودند تعیین نمود.(2)

ص:362

ص:363

و تمام جوانب قضایا را در مدّنظر قرار می داد؛ ثانیا نمی توانست در صداقت و نیت خیرخواهانه ابن وهب که فرمانده جناح چپ سپاه او بود تردید نماید؛ پس می بایست درباره نظرها و پیشنهادهای او می اندیشید.

ابن وهب وقتی متوجه شد که ابن شمیط پس از سخنان او مشتاق شنیدن پیشنهادهای او برای بهتر شدن سازمان دهی ارتش است، سخنان اصلی خود را بیان نمود و گفت: ترس من از وقتی است که حملات دشمن زیاد شود و آنان که اکثرشان سوار بر اسب اند پا به فرار بنهند و تو را در میان پیاده نظام تنها بگذراند؛ پس بهتر است احتیاط را از دست ندهی و بیش تر آنان را در میان نیروهای پیاده جابه جا کنی. در این صورت آنان مجبور شوند تا در هر شرایطی مقاومت کنند.

ابن شمیط که سخنان ابن وهب را خیرخواهانه می پنداشت درصدد اجرای آن برآمد و به موالیان دستور داد:

«ای گروه آزادگان، از اسب های خویش فرود آیید و همراه من در جنگ شرکت نمایید.»

آنان نیز از فرمانده خود اطاعت نمودند و در کنار ابن شمیط جزء نیروهای پیاده قرار گرفتند.(1)

اما پیشنهاد ابن وهب بر اساس نقشه و خدعه مصعب صورت گرفت. ابن وهب نخستین فرد بلند پایه و مورد اعتماد مختار بود که پس از توافق با ابن مخنف در خدمت سپاه مصعب قرار گرفت و مسئولیت ایجاد اغتشاش و کار شکنی و ضربه وارد ساختن به سپاه مختار را از داخل به اجرا گذاشت. نقشه آنان این بود تا جلو تحرک فعال موالیان را

ص:364

که بیش تر آنان ایرانی الاصل بودند بگیرند؛ زیرا نقش سرنوشت ساز و فعال موالیان در تمام عملیات مختار و در همه جنگ هایی که پیش آورده بود به خوبی مشهود بود. آنان از خود فداکاری های فراوانی نشان داده بودند و در قلع و قمع جنایت کاران کربلا نیز تلاش چشم گیری نمودند؛ به همین علت اشراف کوفه از آنان کینه عمیقی به دل داشتند.

آنان می خواستند با کُند کردن تحرک موالیان نتیجه ای مطلوب _ چه در صورت شکست یا پیروزی _ به دست آورند: در صورت غلبه نمودن بر سپاه مختار آنان با توجه به کینه ای که نسبت به موالیان داشتند درصدد بودند تا به دلیل رفتاری که ایشان با عاملین و دست اندرکاران فاجعه کربلا و در مجموع مخالفین مختار داشتند انتقام خود را از ایشان در میدان جنگ بگیرند و نگذارند حتی یک نفر از موالیان از معرکه جان سالم به در ببرند. اما در صورت شکست نیز مطمئن بودند که چابک سواران موالی تا آن جایی که امکان داشته باشد دست از تعقیب و دنبال نمودن آنان نمی کشند، و چنان چه موالیان سوار بر اسب های خود باشند با دلاوری بیش تری می توانند در قلمرو وسیع تری از نبردگاه به شکار آنان بپردازند و حتی در صورت فرار همچون عقابان تیز پرواز بر سر آنان فرود آیند.

ص:365

عبداللّه بن زبیر دعوت کنیم؛ چنان چه آن را بپذیرید، با شما نخواهیم جنگید.»

ابن شمیط نیز در جواب پیام مصعب گفت:

«ما نیز شما را به کتاب خدا و پیروی از فرستاده او و بیعت با مختار دعوت می کنیم؛ اگر دعوت ما را بپذیرید، موضوع خلافت را به شورایی از خاندان رسالت وا می گذاریم. حال اگر پیشنهاد ما را پذیرفتید میان ما و شما جنگی نخواهد بود و در غیر این صورت ما از شما بیزاریم و با شما جهاد می کنیم.»

وقتی عباد جواب ابن شمیط را به مصعب بازگفت، وی به عباد که فرمانده سواره نظامش بود دستور داد تا هرچه زودتر با نیروهایش به سپاه مختار حمله نمایند.

تهاجم سنگینی ازسوی سواره نظام قشون مصعب آغاز شد، اما ابن شُمیط و افراد او حملات آنان را دفع نمودند و در برابرشان با دلاوری ایستادگی کردند. پافشاری عباد ثمره ای جز تلفات چیز دیگری برای شان در پی نداشت به همین علت دست از تهاجم کشیدند و به جایگاه خود بازگشتند.

وقتی عباد نتوانست کاری از پیش ببرد، مصعب به مهلّب بن ابی حفره که فرمانده جناح چپ سپاه او بود دستور داد تابا نیروهایش به جناح راست سپاه مختار که فرماندهی آن را عبداللّه بن کامل به عهده داشت حمله کند.

مهلّب از دلاورترین فرماندهان مصعب بود و در فنون جنگی مهارت فراوانی داشت، اما عبداللّه ابن کامل در برابر تهاجم نیروهای او با دلاوری ایستادگی کرد. جنگ سختی درگرفت و هر دو طرف متحمل

ص:366

تلفات فراوانی شدند، عبداللّه کامل در این نبرد از اسب خود پیاده شده و با تمام نیرو به دفع حملات لشکر مصعب پرداخت، به گونه ای که فداکاری و بی پروایی او در برابر تهاجم نیروهای مهلّب باعث شد تا بار دیگر آنان دست به عقب نشینی بزنند، اما به زودی مهلب دستور حمله مجدد را صادر نمود و در حالی که فریاد می زد: «حمله کنید که این قوم در شما طمع کرده اند» تهاجم سختی را شروع کردند. درگیری میان دو طرف شدت یافت و عبداللّه این فرمانده جوان و شجاع مختار با پایداری تمام در برابر تهاجم آنان به دفاع پرداخت و با آنان جنگید. این بار نیروهای عبداللّه ضربات زیادی متحمل شدند؛ بسیاری از افرادشان کشته شدند و عده ای نیز رو به فرار نهادند، امّا او خودش حتی یک قدم هم عقب نشینی نکرد و در حالی که رجز می خواند و می گفت: «من جوان شاکری ام، من جوان شبامی ام، من جوان ثوایم» با شجاعت وصف ناپذیری شمشیر می زد تا آن هنگام که به شهادت رسید.

ص:367

از افراد سپاه مختار پس از شهادت ابن شمیط پا به فرار نهادند که این مسأله ضربه شدیدی به روحیه نیروهایی وارد ساخت که تا آن هنگام با دلاوری به مقاومت پرداختند.

آن عده از نیروهای ابن شمیط که تصمیم داشتند تا آخر با سپاه مصعب بجنگند بر کسانی که پا به فرار نهاده بودند فریاد برآوردند: «ای مردم بجیله و خثعم، مقاومت، مقاومت»، اما مهلب در جواب آنان خطاب به سپاه مختار فریاد کشید:

«فرار کنید که امروز فرار برای شما نجات بخش است، برای چه خود را به خاطر این بردگان به کشتن می دهید.»(1)

مهلّب با نیروهای تحت امر خود به نیروهای پیاده ابن شُمیط حمله بُردند و آنان را متواری ساختند و به دنبال آن، محمد اشعث که فرماندهی فراریان کوفه را به عهده داشت به نیروهای خود فریاد زد: «انتقام خون های خود را بگیرید!»(2)

موالیان از سخنان ابن اشعث سر احساسات آمدند و حمله سختی را برضد نیروهای مصعب شروع کردند، به حدّی که هر کس در برابر آنان قرار می گرفت سرنگون می شد، اما طولی نکشید که باز وضع به نفع مصعب تغییر کرد، به خصوص وقتی که اعراب «بجیله» و «خثعم» که با موالیان بودند بر اثر ایجاد نفاق و نفوذ عوامل مصعب از همراهی آنان دست کشیدند و آنان را در میدان نبرد تنها گذاشتند.

ص:368

از آن جایی که اکثر موالیان پیاده بودند نه می توانستند در برابر سواران سپاه مصعب مقاومت نمایند و نه قدرت فرار داشتند؛ به همین علت با سرنوشت سختی روبه رو شدند. اگر ابن شمیط به نصیحت خدعه آمیز ابن وهب گوش نمی داد بی تردید آنان گرفتار آن وضعیت نمی گردید.

محمد بن اشعث با فراریان کوفه با بی رحمی و قساوت به تعقیب و کشتار موالیان می پرداختند تا آن جا که عدّه کمی از آنان موفق شدند همراه سواران خود را به کوفه برسانند و خبر شکست نیروهای ابن شمیط را به مختار برسانند.(1)

ص:369

مندانه؟!»

از این سخنان مختار پیدا بود که او تصمیمش را گرفته است که یا باید پیروز گردد و شرافت مندانه زندگی کند یا این که با سعادت مندی و افتخار بمیرد و در برابر شمشیرهای دشمن سر تسلیم خم نکند.(1)